Wie het recente conflict omtrent Nagorno-Karabach gevolgd heeft, weet dat Iran enorm op zijn vingers heeft gezeten.
Teheran deed zijn uiterste best om maar neutraal te blijven tijdens gevechten tussen Armenië en Azerbeidzjan, het deelt immers met beide landen een landgrens.
Het ‘Zwitserland’ van de zuidelijke Kaukasus
Begin oktober zijn de gevechten tussen Armenië en Azerbeidzjan wederom opgelaaid toen Azerbeidzjaanse strijdkrachten – ondersteunt door Turkije – de Karabach-regio binnenvielen, een betwist gebied in de zuidelijke Kaukasus die het middelpunt vormt van een conflict dat nu al meer dan drie decennia duurt.
De zuidelijke Kaukasus ligt in feite ‘gesandwicht’ tussen Rusland in het noorden, Iran in het zuiden, en Turkije in het westen.
Van deze drie regionale grootmachten heeft de vocale en militaire steun van Turkije ervoor gezorgd dat Azerbeidzjan met harde hand de eigen zin doordrijft.
Het kleine landje heeft last van hoogmoed, als je het mij vraagt.
Ondertussen heeft ook Moskou – dat historisch gezien een belangrijke bemiddelaar in dit conflict is geweest – zich ertoe verbonden Armenië te beschermen.
Iran daarentegen heeft zich altijd officieel neutraal opgesteld en de afgelopen drie decennia herhaaldelijk aangeboden te bemiddelen.
Dat deed het in 2020 ook weer, met Iraanse functionarissen die verklaarden aan een vredesplan te werken, en herhaaldelijk aanboden om de leiders van beide landen in Teheran uit te nodigen tot vredesbesprekingen.
De eerste oorlog over Nagorno-Karabach brak reeds uit aan het eind van de jaren tachtig, waarbij Azerbeidzjan 20% van zijn grondgebied verloor aan Armenië. Teheran heeft destijds in 1992 een grote inspanning geleverd om een staakt-het-vuren tot stand te brengen.
De grootste reden waarom Iran zijn aanbod tot bemiddeling ook in 2020 telkens herhaalde, is om Armenië en Azerbeidzjan – en hun respectieve etnische minderheden en aanhangers binnen Iran – te bevestigen dat Teheran neutraal blijft.
Die neutraliteit is vooral belangrijk voor de binnenlandse stabiliteit van Iran zelf.
Iran kent namelijk een grote Azerische minderheid. De negen miljoen inwoners van Azerbeidzjan zijn ‘broeders’ van maar liefst 16% van de Iraanse bevolking – een geschatte 20 miljoen mensen.
Iran herbergt daarnaast ook een 100.000 tot 300.000 tellende groep van zeer gerespecteerde en goed geïntegreerde Armeniërs. Via hen heeft Iran toegang tot de Armeense lobbies in het Westen, waar het afentoe gebruik van maakt om ook de Iraanse stem te laten horen.
Wantrouwen
Met een gemeenschappelijke sjiitische godsdienst en historische achtergrond had Iran de ultieme bondgenoot van Azerbeidzjan kunnen zijn, echter voelt Teheran zich bij de christelijke leiders in Yerevan meer op zijn gemak.
De voortdurende expansionistische aanpak van Azerbeidzjan ten opzichte van Iraanse gebieden sinds zijn onafhankelijkheid maakt een ware alliantie tussen de twee landen hoogst onwaarschijnlijk. Ongeacht wie er Iran regeert.
Azerbeidzjan heeft daarnaast aanzienlijk geïnvesteerd in de bevordering van separatistische ideeën onder Turkse Iraniërs. Het toont tevens een streven naar integratie van de Iraanse provincies Oost- en West-Azarbeidzjan in eigen republiek in haar media. Dat zorgt vanzelfsprekend voor een flinke dosis wantrouwen aan de Iraanse kant.
Ook de bondgenoten die Azerbeidzjan uitkiest, zijn een ware doorn in het oog van Teheran.
Iran heeft openlijk gezegd bezorgd te zijn over de nauwe militaire banden van Azerbajdzjan met aartsvijand Israël, wiens levering van hoogtechnologische aanvalsdrones en ander materieel aan het Azerbeidzjaanse leger het duwtje in de rug zou zijn geweest om te kunnen winnen tijdens de 44 dagen durende oorlog met Armeense strijdkrachten vorig jaar.
“Wij dulden niet dat het zionistische regime naast onze grenzen aanwezig is en activiteiten ontplooit die indruisen tegen onze nationale veiligheid, en wij zullen in dit verband alle nodige maatregelen nemen”, zei de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Amir-Abdollahian tijdens een ontmoeting met de ambassadeur van Azerbeidzjan op 30 september.
Dit kwam nadat Israëls ambassadeur in Bakoe beweerde dat Iran zijn religieuze en etnische minderheden onderdrukt en Joden in andere landen tot doelwit maakt, en zei dat Israël, de Verenigde Staten en Azerbeidzjan “investeren in onze diversiteit en verdraagzaamheid”.
Militaire oefeningen en problemen met Iraanse vrachtwagenchauffeurs
De huidige spanningen tussen Bakoe en Teheran kennen buiten de Israëlische aanwezigheid ook nog andere oorzaken.
Aanvankelijk is Azerbeidzjan begonnen met militaire oefeningen met zijn Turkse en Pakistaanse tegenhangers, vrij dicht bij de Iraanse grens.
Aan de vooravond van de oefeningen koos Yeni Safak, een Turks staatsmedium, de volgende kop voor een interview met een lid van het Azerbeidzjaanse parlement:
“Iran Zal Van De Kaart Verdwijnen”.
Azerbeidzjan heeft daarnaast in september ook twee Iraanse vrachtwagenchauffeurs vastgehouden, en de toegang van een reeks Iraanse vrachtwagens naar Armenië geblokkeerd.
Azerbeidzjan legde eerder al een torenhoge “wegenbelasting” op aan Iraanse vrachtwagens die door de betwiste Karabach-regio rijden.
De Iraanse Revolutionaire Garde heeft inmiddels ook zijn spierballen laten zien met grootschalige militaire oefeningen met pantservoertuigen, drones en tanks in Poldasht, niet ver van de grens met Azerbeidzjan. Deze begonnen vrijdag.
Angst voor een nieuwe invasie
Er spelen zich echter nog andere ontwikkelingen af in het grensgebied, die nergens in de media terug te vinden zijn als oorzaak voort dit ontluikend conflict.
Namelijk: een dreiging in het Armeense Syunik, tot de Turken omgedoopt tot de ‘Zangezur corridor’.
De ‘Zangezur-corridor’ is een door Azerbeidzjan voorgesteld concept voor een transportcorridor om de Azerbeidzjaanse autonome republiek Nachchivan via de regio Syunik in Armenië met de rest van Azerbeidzjan te verbinden.
De term wordt sinds het einde van de oorlog in Nagorno-Karabach in 2020 steeds vaker gebruikt door de Azerbeidzjaanse autoriteiten, terwijl Armenië er voortdurend bezwaar tegen heeft gemaakt, met het argument dat de “corridorlogica” afwijkt van de verklaring inzake het staakt-het-vuren die aan het einde van die oorlog trilateraal werd ondertekend.
In april 2021 kondigde de Azerbeidzjaanse president Aliyev aan dat de Azerbeidzjanen zouden terugkeren naar wat hij omschreef als “West-Zangazur” en de “historische gronden” van Azerbeidzjan binnen de grenzen van Armenië.
Een week later waarschuwde hij dat Azerbeidzjan de “Zangezur-corridor” met geweld zou vestigen als Armenië niet zou instemmen met de totstandbrenging van de corridor.
De hele maand september deden geruchten de ronde dat Azerbeidzjan de regio Syunik in Armenië zou willen binnenvallen.
Dit zou ook voor Iran grote gevolgen hebben en zou betekenen dat er geen landsgrens tussen Armenië en Iran meer overblijft.
Dit is voor Iran onacceptabel, omdat het dan effectief van het continent Europa afgesloten wordt, en ook de toegang tot de Zwarte Zee verliest. Iran zou dan voor handel met Europa van Turkije afhankelijk zijn.
Hoogmoed komt voor de val
Met zijn militaire oefeningen geeft Iran Azerbeidzjan de boodschap dat het geen “Azerbeidzjan” zal aanvaarden dat in de nabije toekomst een uitdaging kan vormen voor zijn eigen grenzen.
Aliyev kan Iran en Rusland niet eeuwig te vriend houden met zijn door de Turken aangepraatte hoogmoed.
Immers, een oorlog winnen van Armenië betekent niet dat Azerbeidzjan meteen een krachtige, regionale speler wordt. Dit gevoel van overmoed betekent vooral dat Bakoe in een aantal zeer onverwachte en ongemakkelijke situaties terecht is gekomen.
Syunik kan men in dit geval zien als een nieuwe ‘Franz Ferdinand’.
Voor Azerbeidzjan zou een misrekening betreffende de terughoudendheid van Iran ernstige repercussies kunnen hebben, die dan vervolgens een nieuwe regionale oorlog kunnen katalyseren.
This is geopolitics, baby.
