Mooi moment in Zielsverwanten: interviewer Dieuwertje Blok die het atheïsme van Jeroen Zijlstra verifiëert. “Dus als jij naar je geloof wordt gevraagd, dan zeg je ‘niks’?” Het blijft stil, totdat de lach van Ernst Daniël Smid klinkt. “Twijfel!”, roept hij. Zijlstra, met besmuikte glimlach: “Ik heb ooit een mooie zin ontdekt: ‘In het geheim geloven.’ “
Ze hebben allebei een tweeslachtige relatie met het christelijke geloof. Smid, de klassieke bariton die (ook) musicalster en televisiepresentator werd, brak met zijn protestantse opvoeding. Zijlstra – jazztrompettist, zanger van zijn eigen Nederlandstalige liedjes en ervaren Noordzeevisser – is van huis uit atheïst, ook al werd hij naast de kerk geboren. Maar helemaal los van het geloof zijn ze geen van beiden.
Dat viel ook Thijs Borsten op, die veel met ze heeft samengewerkt. Ze deden allebei mee aan zijn succesvolle serie De Uitdaging, waarin steeds twee uiteenlopende artiesten de muzikale confrontatie met elkaar aangingen. Jeroen Zijlstra met de Kameroenees-Nederlandse zangeres Ntjam Rosie en Ernst Daniël Smid met de Spaans-Nederlandse flamencozangeres Erminia Fernandez Cordoba. Thijs Borsten: “Bij Jeroen ging het al snel over geloof, ook al werd het niet benoemd. Het interessante is ook dat sommige van zijn teksten zijn doordrenkt van religieuze metaforen, zonder dat het EO-vormen aanneemt. Ernst maakte indruk door een psalm te zingen.”
Het bracht Thijs Borsten op het idee voor nieuwe muzikale ontmoetingen met zielsverwantschap als rode draad. “Bij De Uitdaging stonden internationale culturen naast elkaar, maar binnen Nederland heb je ook veel cultuurverschillen. Bijvoorbeeld bepaald door waar je vandaan komt, of door geloofsovertuiging. Ik vond het mooi om te zoeken naar wat mensen die verschillend lijken, gemeen hebben.”
In het geval van Smid en Zijlstra, naast hun ambivalente omgang met het geloof: “Hun authenticiteit. Het zijn allebei wel een soort van provinciaalse jongens. Er is niks blasé aan, je bent wie je bent, dat schept een band. Je ziet het ook in hoe ze op elkaar reageren: geen ongemak, geen competitie, geen bewijsdrang.” Lachend: “Ik herken er veel in, als ex-fietsenmaker.”
Jeroen Zijlstra groeide naast de kerk van God los op
De bedoeling was op tournee te gaan langs theaters. Toen moest Smid wereldkundig maken dat hij aan de ziekte van Parkinson lijdt. “Ik heb hem gevraagd of hij het nog wel zag zitten”, vertelt Thijs Borsten. “Graag, was het antwoord.” Daarna kwam corona met het bijbehorende uitstel. Ondertussen is het niet alleen de vraag wanneer live optreden weer kan, maar ook of Smids conditie het dan nog toelaat. Vandaar dat Thijs Borsten nu een video heeft gemaakt, als online alternatief voor de voorstelling. Liedjes en interviewfragmenten, opgenomen in het Beauforthuis in Austerlitz, worden afgewisseld met beelden op locatie.
We zien Jeroen Zijlstra in de hervormde Michaëlskerk van Oosterland, een vissersdorp op het voormalige eiland Wieringen. Hij weet er de weg, zong ooit in het kerkkoor, ook al kwam hij uit een vuurrood nest en groeide hij ‘van God los’ op. Toen zijn vader plotseling overleed liet het gebrek aan rituelen zich pijnlijk voelen, vertelt Zijlstra: “Voordat we het wisten stonden we toe te kijken hoe hij in rook opging.” Hij vertelt hoe hij mede dankzij zijn huwelijk met een theologe toch thuis raakte in de taal van de Bijbel, die soms ook in zijn werk doorklinkt.
Ernst Daniël Smid deed ‘veel’ van wat God verboden heeft
Ernst Daniël Smid leidt rond in de Johanneskerk in het Achterhoekse Lichtenvoorde, waar het gezin vanuit Enschede naartoe verhuisde toen hij zeven was. Zijn eerste huwelijk, met een boerendochter uit Zieuwent, werd gesloten in de katholieke Sint-Werenfriduskerk, vertelt hij tussen de kerkbanken aldaar. Later deed hij in zijn artiestenbestaan ‘veel van wat God verboden heeft’. In conflict met zijn opvoeding bracht hem dat voor zijn gevoel nooit, meldt hij.
De wetenschap dat Smid ziek is geeft het programma extra lading, maar Borsten heeft er zorgvuldig voor gewaakt dat te benadrukken. “We laten hem zien zoals hij nu is. Breekbaar, maar ook heel mooi, in alle soberheid.”
Het leverde een programma op waarin Jules de Kortes evergreen Ik zou wel eens willen weten en de Matthäus Passion van Bach naadloos in elkaar overlopen. Zijlstra bezingt de liefde in Bruidsklokken, met verwijzingen naar het bijbelse Hooglied. Smid vertolkt melancholie: ‘Dans nog eens met mij, de dans van de verloren tijd’. Zijn eigen woorden, vertelt Thijs Borsten. “Hij schrijft zelf geen teksten, daarom vond ik het juist leuk hem dat nu eens te laten doen.”
Niet geloof van vroeger maar kunst biedt troost
De muziek voegde zich naar de vorm, zoals Thijs Borsten verklaart. Ze zorgt bovendien voor balans. “Het moest niet te zwaar worden”, aldus Borsten. “Uit het rijke repertoire van Jeroen hebben we ook wat luchtiger nummers gekozen.” Aangrijpend is het slot, wanneer Smid reflecteert op de fase waarin hij zich nu bevindt. Of het geloof van vroeger troost biedt, wil Dieuwertje Blok weten. Smid, beslist: “De kunst, die biedt troost.”
Of het nou deze beide mannen zijn, zijn Indische vrienden, of een artiest als Jörgen Raymann die ‘steeds Surinaamser’ wordt: “Het is fascinerend om te zien hoe mensen bij het ouder worden steeds meer terugkeren naar hun bron”, vindt Borsten (54). Geldt dat voor hemzelf ook? “Sterfelijkheid, identiteit, daar ben ik wel mee bezig, ja. En het is heel leuk om die ervaringen ook op deze manier te delen.”
Wat hem betreft is dit het begin van een nieuwe serie. Ideeën voor combinaties van zielsverwanten zijn er genoeg. Zoals zangeres Lucretia van der Vloot en Kenny B., die behalve als zanger ook een trackrecord heeft als vredesonderhandelaar. “Zij vraagt zich af hoe Surinaams ze is, als geboren Nederlandse met Surinaamse wortels. En hij is honderd procent authentiek Surinaams. Ik denk dat er in de chemie tussen hen iets moois kan gebeuren.” Thijs Borsten heeft ook een tv-regisseur in de arm genomen, en niet alleen om de registraties te verfijnen. “Het zou mooi zijn als dit tot een televisieserie kan uitgroeien.”
Bekijk hier de video van Zielsverwanten (à € 7,50).
Thijs Borsten ‘drukker dan ooit’
Hij beseft dat het in deze tijd vreemd klinkt. Maar, zegt Thijs Borsten, “ik ben drukker dan ooit.” Veel van dat werk speelt zich online af. Live streams, en registraties van eerder gemaakte voorstellingen, zoals De eeuw van Belafonte en het bejubelde Het eiland van mijn vader, waarin Izaline Calister zingt en vertelt over Curaçao. Met Jeroen Zijlstra en Dieuwertje Blok maakt hij een online voorstelling rond pasen. “Beeldregistraties maken heb ik altijd al leuk gevonden. De zaal en het publiek mis ik nog niet echt. Daar verbaas ik me zelf ook wel over. Misschien komt het doordat ik vóór de crisis juist heel veel heb opgetreden.”
Borsten werkt als componist ook veel voor oostelijke gezelschappen zoals de Nederlandse Reisopera en Theater Sonnevanck (o.a. Zwijnenstal in 2019). Voor de Reisopera is hij nu bezig met een jongerenproductie gebaseerd op de opera Tristan und Isolde en gaat hij de schoolvoorstelling Peer Gynt maken.
