Het resultaat is een stad die gekenmerkt wordt door nummer-letterrelaties die voor de buitenstaander niet te doorgronden zijn en die een paar maten te groot is voor de gewone sterveling, zeker als die geen auto heeft. Maar Brasilia staat op de Wereldcultuurgoedlijst van de UNESCO, dus je verandert het ook nog niet zomaar.
De Nederlandse architect en universitair docent Ewoud van Schaijk tekent Brasilia in mijn aantekenschrift: een kruis met een rechte horizontale lijn en een gebogen verticale lijn. De horizontale lijn wordt de Monumentale As genoemd. Daar liggen de overheidsgebouwen: ministeries, blokkendozen in de jaren zestig opgetrokken in Sovjetstijl, en het Congres met de rechtopstaande en omgekeerde schaal van de vermaarde architect Oscar Niemeyer.
Verder liggen er onder andere het Nationale Museum en de kathedraal, allemaal in de sobere witte uitvoering met ronde vormen die Niemeyer kenmerkte. Hij overleed toen hij bijna 105 jaar oud was in 2012.
Asa Sul
De verticale lijn die Van Schaijk heeft getekend is de Residentiële As, ofwel de doorgangsweg waarlangs alle woonwijken zijn gebouwd. Boven de Monumentale As heet het Asa Norte en onder die as heet het Asa Sul ofwel Noord- en Zuidvleugel. Zo’n asa of vleugel is onderverdeeld in wijkjes, superquadras, met een cijfer- en lettercombinatie, en die zijn weer onderverdeeld in woonblokken met een letter. Zo kun je dus wonen in SQS 201, blok N, appartement 109. Het klinkt als een science fiction film.
Elk viertal woonwijken met zo’n cijfer-, lettercombinatie wordt omringd door vier straten met restaurants en winkels. Van Schaijk: 'Het idee was dat mensen voor hun directe levensbehoeften niet de wijk uithoeven. Maar dat bleek niet te werken. Stel je hebt iets nodig dat ze in jouw wijk niet hebben, dan moet je dus naar een andere wijk en je hebt geen idee waar dat kan zijn.'
Het gevolg is dat nu bijvoorbeeld meubel- of elektronicawinkels allemaal bij elkaar zitten. Gemakkelijk voor de consument, maar niet conform de oorspronkelijke plannen. De georganiseerdheid van Brasilia gaat zelfs zo ver dat ook de kerken bij elkaar zitten, er is een hotelsector, een bankensector, en de ambassades zitten in dezelfde wijk. De Nederlandse zit in ambassadesector zuid, tussen de Amerikaanse en de Britse.
Volgens Ewoud van Schaijk bouwen mensen moeilijker een emotionele band op met SQS 201 dan met het Plein voor de Onafhankelijkheid of de Lindelaan. Maar wat Brasilia vooral een moeilijke stad maakt is de grootschaligheid. Howel de stad werd opgezet als een parkstad, zijn de straten breed, de groenstroken hebben weinig of geen bomen, de stoepen nodigen niet uit om erover te lopen: Brasilia is om met een auto doorheen te zoeven en de grote verbindingswegen hebben wel zes rijstroken. Lopen is domweg gevaarlijk vanwege het verkeer en ‘s avonds des te meer omdat er weinig mensen op straat zijn, vooral in de gedeelten die niet bestemd zijn om te wonen. Het is er niet gezellig.
Criminaliteit
De Braziliaanse stedebouwkundige Ronald Bello Ferreira deed promotie-onderzoek naar de kwaliteit van de publieke ruimte in Brasilia en de mogelijkheden voor mensen om elkaar daar te treffen en te verpozen en het resultaat is niet om vrolijk van te worden. 'De stad is gemaakt vanuit het kapitalistische idee dat auto’s zich daar gemakkelijk in moeten kunnen voortbewegen. Heel veel oppervlakte in de stad wordt gebruikt door het verkeer, en weinig is besteed aan bewoning. Onder andere daarom is er in Brasilia ook veel criminaliteit. Er is niet gekeken naar de leefbaarheid, alle wijken zijn hetzelfde opgebouwd, er zijn weinig plekken die tot interactie tussen mensen uitnodigen en dat heeft een vervreemdend effect.'
Brasilia, concludeert hij, heeft geen ziel. Het gekste voorbeeld is het Buritíplein, tegenover het gebouw van de deelstaatregering, dat geheel vanuit Brasilia’s gedachte dat je alles binnen zijn eigen sector moet houden is ingericht. Bankjes bij bankjes, bloemenperken bij bloemenperken, en bomen bij bomen. Maar geen bankjes onder de bomen. Op het Buritíplein zit dan ook helemaal niemand.
Ferreira is zeer kritisch over het gevoerde beleid in de stad. 'Het is meer afgestemd op de auto’s dan op de mensen. De bewoners maken alleen contact binnen hun eigen sociale kring, omdat de stad niet de ruimte biedt om daar uit te breken', vindt hij. 'Er is geen enkele plek waar je in contact kunt treden met andere sociale kringen. De rijkeluiskindertjes wonen in Lago Sul, op een compound en hun pappie koopt alles voor hen. Ze hebben geen dromen.'
Ferreira is ervan overtuigd dat dit psychische gevolgen heeft voor de inwoners van Brasilia. 'De rijken gaan naar de psychiater en de armen raken van de regen in de drop. Je ziet steeds meer mensen die op straat wonen '
Denkpatronen afbreken
Ferreira’s academische onderzoek moet nu aan de man worden gebracht. Of de autoriteiten gevoelig zijn voor wat hij te zeggen heeft, is nog even de vraag. Dit jaar, met in oktober de verkiezingen, heeft het geen zin om op de grote trom te slaan, maar in 2015 gaat Ferreira zijn boodschap met veel lawaai verspreiden.
Ewoud van Schaijk denkt dat er niet onmiddellijk politieke actie zal worden ondernomen in de stad. 'Maar veel van onze collega’s staan ervoor open. Op de langere termijn zal het wel effect hebben.' Brasilia heeft een stedebouwkundige dienst, maakt bestemmingsplannen en houdt inspraakrondes voor de bevolking, maar die functioneren niet, ook omdat de politici niet hun best doen om ze te laten functioneren, meent hij. 'Er is geen visie op de toekomst van de stad.'
En zijn eigen studenten op de universiteit? Van Schaijk heeft een filosofische benadering van stedebouwkundige vraagstukken en stelt zichzelf en anderen onder andere de vraag: ‘Wat houdt wonen eigenlijk in?’. 'Ik probeer denkpatronen af te breken en ze andere dingen te laten doen. Ze zijn gretig om te leren.'
