Het kamerdebat over het ´sensibiliseren´ van CDA-kopstuk Pieter Omtzigt ging vooral over de haperende democratie, waarin kritische kamerleden door het kabinet onder druk worden gezet en waarin de regeringsfracties beter worden geïnformeerd dan de oppositie.
Behalve de haperende democratie verdient ook de ambtelijke bureaucratie veel aandacht. De slachtoffers van de toeslagenaffaire zijn bij lange na niet de enige burgers die onder de wielen van de voortdenderende overheid geraken.
Frustraties
Het derde kabinet-Rutte, dat in januari struikelde over de toeslagenaffaire, blijkt al jaren te worstelen met ambtelijk mismanagement. De verantwoordelijke kabinetsleden hebben hun handen vol aan slecht functionerende uitvoeringsorganisaties. De toeslagen-afdeling van de Belastingdienst is helaas geen uitzondering, zo blijkt uit de maandag vrijgegeven kabinetsnotulen.
Van kinderopvangtoeslagen tot uitkeringen en van rijbewijzen tot aardbevingsschade: De verantwoordelijke ministers en staatssecretarissen uiten in een reeks kabinetsvergaderingen in de Trêveszaal hun frustraties over de slechte ambtelijke uitvoering. Ze krijgen nauwelijks vat op de overheidsorganisaties die hun beleid moeten uitvoeren. De chaos is vaak groot.
Doof
Toenmalig staatssecretaris Menno Snel van Financiën constateert al in 2019 hoe ernstig het is dat de Belastingdienst op basis van slechte documentatie en valse verdachtmakingen ´meer dan zes jaar´ is ´doorgedenderd op hetzelfde pad´, doof voor de terecht klagende slachtoffers.
Het vervult ons allemaal met diepe schaamte
Premier Rutte noemde het donderdag in het kamerdebat over de vrijgegeven kabinetsnotulen een verschrikkelijke affaire: ´Daarbij zijn mensen totaal tussen de wielen van het systeem terechtgekomen. Gezinnen zijn uit elkaar gescheurd. Moeders zijn van kinderen gescheiden. Bedrijven zijn kapotgegaan. Huwelijken zijn kapotgegaan. Dit is zó verschrikkelijk. Ik zei het net: niemand in het kabinet noch in de Kamer gaat de politiek in om dit te doen. Het vervult ons allemaal met diepe schaamte.´
Verkeerd
Het is in dat licht bijzonder pijnlijk dat ondanks ferme beloften nog steeds niet alle slachtoffers van de toeslagenaffaire zijn gecompenseerd, zoals dagblad Trouw deze week onthulde. Nog pijnlijker is dat nieuwe affaires allerminst kunnen worden uitgesloten.
Minister Wopke Hoekstra van Financiën noemt in een kabinetsvergadering in 2019 de problemen ´groot, complex en hardnekkig´, binnen máár ook buiten de dienst voor de kinderopvangtoeslagen. ´De problemen spelen op verschillende dossiers en zullen voorlopig niet zijn opgelost.´
Verkeerd
Oplossingen worden bemoeilijkt doordat ambtenaren geen open kaart spelen, signaleert Hoekstra. De minister moest bij de voorbereiding van een vragenuur in de Tweede Kamer zelf ervaren hoe lastig het is alle problemen boven water te krijgen:
Het is lastig controle te krijgen op de Belastingdienst
´Voor staatssecretaris Snel is het dossier zeer complex te noemen. Enkele keren is hij door de Belastingdienst op het verkeerde been gezet. Nieuwe, aangeleverde informatie bleek niet altijd consistent te zijn met eerdere door de dienst verstrekte informatie. (…) Het is lastig om controle te krijgen op de Belastingdienst, waar circa 30.000 mensen werken.´
Incident
Ook zijn collega´s schetsen in de kabinetsvergaderingen een verontrustend beeld van de ambtelijke slagkracht. Minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken, oud-minister Eric Wiebes van Economische Zaken en staatssecretaris Raymond Knops van Binnenlandse Zaken signaleren´vergelijkbare problemen´ bij uiteenlopende uitvoeringsorganisaties.
Minister Koolmees vertelt bijvoorbeeld dat zijn agenda wordt beheerst door problemen bij de uitkeringsinstantie UWV. Hij gaat van incident naar incident. ´Opgemerkt zij dat het onmogelijk is alle 18.000 werknemers van het UWV in het zicht te hebben.´
Erkennen
Toenmalig minister Wiebes waarschuwt zijn collega´s niet mee te gaan ´in het frame van de Tweede Kamer dat alles in de uitvoering altijd goed moet gaan´. Dat is zijns inziens ´een onmogelijke taak´.
Waar gehakt wordt, vallen spaanders, ´variërend van de uitgifte van rijbewijzen tot schadeherstel in Groningen´, constateert Wiebes. ´Deze boodschap is weliswaar ongemakkelijk te noemen, maar is wel realistisch.´
Zoals vaker toont Wiebes zich de consultant die hij in een eerder leven was. Het kabinet moet problemen ´herkennen, erkennen, herstellen en leren van fouten´, luidt zijn devies.
Hoekig
Minister Hoekstra en oud-staatssecretaris Snel analyseren dat behalve de uitvoerende ambtenaren ook de wetgevende politici schuldig zijn aan de toeslagenaffaire. Hoekstra wijst erop dat ´een groot en log toeslagenstelsel is opgetuigd´.
Snel signaleert dat geheel volgens de heersende politieke doctrine voor de kinderopvangtoeslag een efficiënte, strenge, zelfs ´hoekig’ opererende dienst is opgezet. ´Er bestaan vrijwel geen gebruiksvriendelijke loketten waar mensen met vragen terecht kunnen en de wetgeving is zo ingericht dat deze uitgaat van de kwade wil van toeslagontvangers.´
Afstand
Opmerkelijk is het pleidooi van minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken de uitvoeringsorganisaties meer op afstand van de rijksoverheid te plaatsen, in navolging van sommige andere landen.
Een organisatorisch argument ontbreekt in de kabinetsnotulen. Minister Ollongren lijkt het plan louter te opperen omdat een grotere afstand tot de uitvoering kan voorkomen dat de verantwoordelijke bewindslieden ´voor ieder incident´ naar de Tweede Kamer worden geroepen.
Reorganisatie
Opvallend is de beperkte inbreng van premier Rutte in de gesprekken over de personele problemen bij de rijksoverheid. Rutte, oud-personeelsmanager bij Unilever, beperkt zich evenals Ollongren in de vergaderingen over de uitvoeringsproblemen tot de relatie tussen het kabinet en de Tweede Kamer.
Al even opvallend is dat de door oud-staatssecretaris Snel beoogde reorganisatie van de Belastingdienst keer op keer op weerstand van verschillende kabinetsleden stuit. Ze schrikken terug voor zo´n reorganisatie uit angst dat burgers en volksvertegenwoordigers het zullen uitleggen als bliksemafleider voor politiek onweer.
Stroop
Onder anderen minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat waarschuwt dat moet worden voorkomen dat een dergelijk plan wordt gezien als ´afleidingsmanoeuvre´.
Het gevolg van deze vrees is dat de verantwoordelijke staatssecretaris tot zijn aftreden met gebonden handen moet waden door dikke stroop. Na zijn onvermijdelijke falen mogen zijn twee opvolgers Alexandra van Huffelen en Hans Vijlbrief een volgende – welhaast tot mislukken gedoemde – poging wagen.
