Het begon bij Julie. Zij was de trendsetter. Wanneer ze exact op het idee kwam is onduidelijk, maar vanaf februari 2010 werd het nauwlettend in de gaten gehouden. Het duurde even voordat het écht aansloeg. Langzaamaan werd het tussen 2010 en 2012 bij steeds meer groepsleden gespot: de nonchalant uit het oor stekende grasspriet.
Het werd een belangrijke toevalsvondst in het onderzoek naar chimpansee-cultuur, waarop psycholoog Edwin van Leeuwen vorige week aan de Radboud Universiteit promoveerde. Inderdaad, een psycholoog. Hij wilde via het observeren van chimpanseegedrag ook meer leren over menselijk gedrag, over het verschil tussen natuur en cultuur. En over het verschil tussen mensencultuur en apencultuur.
Dominant figuur
Cultuur definieerde van Leeuwen simpel gezegd als patronen die leden van een groep van elkaar overnemen – aangeleerd gedrag dus. Hij toog naar Zambia om meer leren over cultureel gedrag van chimpansees. En ineens kwam in het natuurreservaat waar hij werkte het flaneren met grassprietjes in de mode. Ten minste, bij één van de vier, van elkaar geïsoleerd levende, chimpanseegemeenschappen in het gebied. De andere drie groepen vertoonden voor het oog van de onderzoeker en verzorgers geen enkele neiging om hun oren op te fleuren. In feite was dit soort gedrag nog nooit gedocumenteerd. Grassprietjes in je oren steken is géén gebruikelijke gewoonte onder chimpansees.
Dit gedrag was nog nooit eerder gedocumenteerd, grassprietjes in je oren steken is géén gebruikelijke gewoonte onder chimpansees
Waarom deed deze groep dat wel? Julie was een populair, dominant figuur in de groep, dus wat dat betreft was het niet zo onlogisch dat andere apen haar na-aapten. Maar waarom was Julie er überhaupt mee begonnen? Vond ze het prettig voelen, zo’n prikkelend sprietje tegen haar trommelvliezen? Probeerde ze een fashionstatement te maken? Of was het gewoon iets wat ze in een moment van verveling had gedaan, waarna ze berustend besloot dat dat sprietje daar wel prima hing?
Het feit dat die waarom-vraag eigenlijk niet te beantwoorden is, maakte deze bevinding juist interessant. Chimpansees die specifiek gedrag van elkaar imiteren, zonder dat daar een duidelijk doel of nut achter lijkt te zitten: dat is best uniek.
Jagen met speren
Dat chimpansees in verschillende regio’s er verschillende gewoonten op na kunnen houden was al wel bekend. Zo zag Jane Goodall chimpansees in Tanzania met takjes gereedschap maken om termieten te vangen. Een bijzondere ontdekkingen, omdat in die tijd de heersende opvatting was dat het maken van werktuigen uniek was voor de mens. Later bleek dat meer chimpanseegroepen gereedschap gebruiken, maar dan weer op heel andere manieren. In Senegal zijn zelfs chimpansees gespot die op jacht gaan met speren.
Slechts twee van de vier groepen in het reservaat gaven elkaar bij het vlooien een soort high five
Het lijkt er dus op dat chimpansees gedrag van elkaar kunnen aanleren, waardoor culturele verschillen tussen groepen ontstaan. Van Leeuwen zag tussen de vier chimpanseegemeenschappen in het reservaat ook verschillen. Zo waren er slechts twee groepen waarin de dieren elkaar bij het vlooien een soort high five gaven: de vlooi-partners strekten hun arm boven hun hoofd en klampten elkaars hand vast. En die deden dat ook nog ieder op hun eigen manier. In de ene groep werden bij dat high fiven de handpalmen tegen elkaar geduwd, in de andere groep wikkelden de polsen zich om elkaar heen. Tussen die twee groepen was dus een cultuurverschil zichtbaar, concludeerde van Leeuwen. In een interview in NRC stelde hij: 'Dat lijkt misschien futiel, maar culturele verschillen zijn soms klein. Net zoals mensen in verschillende culturen elkaar net iets anders begroeten, met een kus of een handdruk bijvoorbeeld, hebben chimpansees ook hun eigen tradities en maniertjes.'
Kleuters apen meer na
Maar tussen ‘maniertjes’ tijdens het vlooien en de grassprietjes zit wel een belangrijk verschil. Rondlopen met een speer heeft een duidelijk doel: voedsel scoren. En elkaar high fiven tijdens het vlooien heeft als nut dat je makkelijker bij elkaars oksel komt. Een grassprietje in je oor steken lijkt een nogal nutteloze tijdsbesteding.
Van Leeuwen oppert dat het te maken kan hebben met ‘conformisme’: jezelf aanpassen aan het gedrag van anderen in de groep – zoals de populaire en dominante Julie – om erbij te horen. Net zoals mensen kleren kopen die ‘in’ zijn om erbij te horen. Je zou verwachten dat apen zich weinig aantrekken van uiterlijk vertoon van mede-apen, maar blijkbaar zijn ze soms toch wel warm te krijgen voor een modetrend.
Uit een reeks experimenten bleek dat chimpansees in een spelsituatie minder geneigd zijn elkaar na te apen dan kinderen
Dat betekent trouwens niet dat ze elkaar in ander soort situaties ook nadoen. Uit een reeks experimenten die Van Leeuwen opzette bleek dat chimpansees in een spelsituatie minder geneigd zijn elkaar na te apen dan kinderen. In een spelletje balletje balletje moesten ze op zoek naar het bekertje waar een druif onder zat. “En chimpansees doen álles voor voedsel,” stelde van Leeuwen tijdens zijn promotie. Maar dat betekent niet dat ze het voorbeeld van anderen volgen, bleek uit de resultaten van het experiment.
Een deel van de apen kreeg namelijk eerst te zien hoe een andere aap het ervan afbracht. Zagen ze dat hij de druif telkens onder beker A vond? Dan betekende dat nog niet dat zij zich vervolgens ook meteen op beker A stortten. Liever gingen ze vrolijk het wiel zelf weer uitvinden. Van Leeuwen liet kleuters hetzelfde spelletje spelen, maar dan met een snoepje onder de beker. Hoewel ook zij vaak op eigen gevoel afgingen als zij na een andere kleuter het spelletje speelden, deden ze wel duidelijk vaker hun voorganger na dan chimpansees.
Overleden
Waar kleuters dus binnen één spelletje elkaars gedrag kunnen gaan kopiëren, kost het chimpansees jaren voordat zij een trend als het grassprietje in het oor van elkaar overnemen. Als wij mensen gedrag zoveel sneller van elkaar overnemen, is het best logisch dat bij ons veel meer tradities en culturele gewoontes zijn ontstaan dan bij chimpansees. En dan is het nog maar de vraag of een culturele eigenaardigheid als gras in je oren steken überhaupt traditie wordt: hoe lang blijven de Zambiaanse chimpansees met het versiersel in hun oor lopen? Leren ze het ook hun kinderen aan? Of zijn ze het na een tijdje toch weer beu?
Julie stierf in mei 2013. Een jaar na haar overlijden werd al minder met sprietjes rondgewandeld, maar twee chimpansees hielden Julie’s uitvinding destijds nog in ere, vertelde Van Leeuwen aan NRC. Per mail laat Van Leeuwen weten dat nu, twee jaar 'post-Julie', er nog steeds één mannetje gras in zijn oor stopt. Ik ben benieuwd of hij een nieuwe generatie er ook warm voor weet te krijgen – of dat de trend bij hem stopt.
