Het lijkt wel alsof er een nieuwe paus moet worden gekozen, terwijl de oude nog niet officieel is teruggetreden. In de Sverdlov-zaal van het Kremlin zitten driehonderd leden van het Sovjet-parlement en van het centrale comité van de communistische partij doodstil naast elkaar. Geen woord wordt er gesproken. Veertig minuten lang.
Men is op deze donderdagavond 5 maart 1953 bijeengekomen om zich in algemene zin te buigen over het leiderschap van de Sovjet-Unie. Maar wat men ook weet is dat de sluwe strateeg met snor al vijf dagen buiten bewustzijn is. Josif Stalin ligt na een hersenbloeding in coma. Alle naderhand verschenen complottheorieën daargelaten.
Dan komt het Presidium, het 25-koppige dagelijks bestuur, binnen. Een mededeling. Stalin is stervende. Een schok.
Op de redactie van de krant Pravda volgt even later een telefoontje. Hij is dood. Overleden om 21.50 uur, gestorven op 73-jarige leeftijd in het bed in zijn datsja net buiten Moskou. In de krant worden 115 pagina’s aan Stalin gewijd.
Het laatste slachtoffer
Vijftig minuten terug. Net na negenen. Een flatje in Moskou. Waar op deze sneeuwachtige donderdagavond ook voor een bekende van Stalin het laatste uur heeft geslagen.
Het leven was nog nooit zo mooi
De zon schijnt anders
Wetende dat Stalin in het Kremlin is
Ter ere van de zestigste verjaardag van Stalin in 1939 schreef Sergej Prokofjev bovenstaande cantate Zdravitsa. Een toast op Stalin.
Prokofjev is een door Stalin geadopteerde Sovjetheld. Een ongelukkige emigré, die door Stalin wordt teruggelokt en daarna in eigen land weer ernstig wordt misbruikt. Bedreigingen voor vrouw en kinderen, de moeder van zijn kinderen komt zelfs in de goelag terecht en de voortdurende dreiging dat zijn vingers worden gebroken zijn van grote invloed op Prokofjevs bestaan.
Toch heeft Prokofjev liefst vijf keer de Stalin-prijs gewonnen. En hier ligt hij dan, de grote vaderlandse componist die zoveel ontberingen heeft moeten doorstaan, eenzaam en alleen te sterven.
Een beroerte wordt Prokofjev, 61 jaar oud, fataal. Later zal hij in één adem worden genoemd met Tsjaikovski en Sjostakovitsj. Nu is hij, eveneens zonder dat te weten, het laatste slachtoffer van Stalin .
Een zee van bloemen
Niet alleen Pravda, maar ook de internationale pers wordt ingeschakeld. Eén uur na middernacht wordt het overlijden van Stalin wereldkundig gemaakt. Collega’s met wie Stalin de afgelopen jaren Risk in real life heeft gespeeld om Europa wat meer in zijn voordeel te verdelen betuigen hun medeleven.
"I am sorry just as I would be if such a thing happened to any other acquaintance of mine." Harry Truman, president van de Verenigde Staten tegen de BBC
Ook De Waarheid, de partijkrant van de communistische partij in Nederland, pakt – uiteraard – uit met het overlijden van ‘Kameraad J.W. Stalin’, zo blijkt uit het archief van de Koninklijke Bibliotheek.
Intussen ligt het lichaam van Stalin drie dagen lang opgebaard in de Zuilenzaal in het Paleis van de Unies. Op een bed van bloemen, met om hem heen nog meer en grotere planten.
Hier, vlakbij het Rode Plein, komen honderdduizenden mensen voor de laatste keer (en vaak ook voor het eerst) de sluwe strateeg met snor aanschouwen. Velen huilen. Sommigen oprecht van verdriet, bij anderen is het gecamoufleerde blijdschap. En ook zij die hun tranen niet laten gaan zijn niet wars van emoties. De diepe zuchten zijn hoorbaar. Soms van treurnis, soms van opluchting.
De dood van Stalin brengt mensen uit alle hoeken en gaten van de Sovjet-Unie naar de hoofdstad. Wat problemen oplevert, omdat het centrum van Moskou hermetisch is afgesloten. In het gedrang om Stalin te mogen bezichtigen zouden zelfs honderden mensen overleden zijn. Beelden hiervan zijn verdoezeld.
Eén dennentakje
Drie dagen. Zolang moeten de familieleden van Prokofjev wachten tot ze zijn lichaam uit zijn armoedige kommoenalka kunnen dragen. De rijen rondom het Rode Plein zijn zo dik, Moskou is zo’n interne vesting geworden, dat hij niet eerder elders kan worden opgebaard en begraven.
Drie dagen. Zolang duurt het voordat een bericht over het overlijden van Prokofjev in het nieuws verschijnt. De man die voor Stalin speelde en componeerde, die naast schrijver Maksim Gorkij de grote teruggekeerde kunstenaar van de Sovjet-Unie was, krijgt een kolommetje in Pravda op pagina 116.
Zes dagen. Zoveel tijd gaat er overheen voordat ook het Westen op de hoogte raakt van het sterven van de man achter Peter en de Wolf.
Veertig mensen. Zoveel kunnen er uiteindelijk bij de begrafenis van Prokofjev zijn. Terwijl Gorkij na zijn overlijden in 1936 een staatsbegrafenis krijgt waar een half miljoen landgenoten op af stormen, verdwijnt die andere held in alle anonimiteit onder de grond. Als er al mensen bijtijds op de hoogte zijn geweest van Prokofjevs overlijden, dan kunnen ze met geen mogelijkheid bij de vooraanstaande Novodevitsje-begraafplaats komen om hem een laatste eer te bewijzen. Hoe prestigieus deze plek ook is.
Eén dennentakje. Daarmee wordt de kist van Prokofjev versierd. Omdat alle bloemisten in Moskou hun hele voorraad aan flora contractueel moeten leveren voor de begrafenis van Stalin, is er geen bloempje meer te vinden. Uiteindelijk wordt het schamele dennentakje bijgestaan door gevouwen bloemen van papier.
Geen musici. Niemand treedt op of speelt ook maar één noot op de begrafenis van Prokofjev. Er is niemand voorhanden, want heel muzikaal Moskou bevindt zich enkele straten verderop. Stalin heeft hem zelfs de muziek ontnomen. Het verlies van de natie weegt zwaarder dan het verlies van de muziek.
De familie besluit een opname van zijn ballet Romeo en Julia te laten horen. Alleen violist David Ojstrach komt nog een sonata op Prokofjevs begrafenis ten gehore brengen.
Tranen
Om hem te herdenken speelt het Borodin Kwartet, een strijkorkest, voor Stalin. Bijna dertig jaar was hij Vadertje Rusland. De musici in de Zuilenzaal wenen, evenals andere artiesten die optreden voor de sluwe strateeg met snor.
Maar de tranen zijn voor Prokofjev.
Met dank aan onder meer Orlando Figes, Sheila Fitzpatrick en Norman Lebrecht.
