Het is voor iedereen herkenbaar dat een crisis als deze angst en onzekerheid veroorzaakt over het eigen bestaan en de toekomst. Miljoenen Nederlanders hebben gegronde redenen om zich zorgen te maken over hun baan of bedrijf. Daar komt nog bij dat (zeker tijdens de lockdowns) onze bewegingsvrijheid beperkt wordt en ons sociale leven op een laag pitje staat. Je mag je mag je dierbaren niet knuffelen. Het is logisch dat dit bij veel mensen stress veroorzaakt.
Zeker als je in je directe omgeving niet of nauwelijks te maken hebt met mensen die ernstig ziek worden, op de intensive care belanden of juist zorg moeten ontberen vanwege een tekort aan capaciteit in de ziekenhuizen kan het lijken alsof het gevaar van het virus overdreven wordt. Als je niet geconfronteerd wordt met de gevaren van corona, maar wel de gevolgen van de maatregelen ondervind, is het begrijpelijk dat je je afvraagt of de aanpak van de crisis wel de juiste is. Daar komt bij dat er fouten worden gemaakt in de aanpak van de coronacrisis. Dat kan ook niet anders, dat is kenmerkend voor een crisis, maar tegelijkertijd is het een voedingsbodem voor wantrouwen.
Waar onzekerheid en wantrouwen groeien ontstaat ruimte voor complotdenken. Bij toenemend wantrouwen in de overheid, wetenschap en media gaan mensen op zoek naar alternatieve feiten. En die zijn op internet en social media ruimschoots voorradig.
Zo zijn er op Facebook diverse pagina’s te vinden waar viruswaanzinnigen, coronawappies en covidioten elkaar dagelijks ontmoeten. En helaas gaat het in de berichten en reacties daar niet alleen over bezwaren tegen de spoedwet, mondkapjes (muilkorven) of de economische gevolgen van de crisis. Het is een vergaarbak van complottheorieën over (onder andere) 5G, Bill Gates en QAnon. Bezoekers van die pagina’s menen dat anderen niet wakker zijn, terwijl zij hun ogen open hebben en aan onderzoek doen. Dat dat onderzoek vooral bestaat uit het lezen van die berichten op Facebook en verwijzingen naar aantoonbaar onbetrouwbare bronnen lijkt niet ter zake te doen.
Op het eerste gezicht zou je dus denken dat complotdenkers vrij makkelijk op andere gedachten te brengen moeten zijn met feiten en argumenten. Waarom zou je het RIVM niet geloven, maar een vage website die als voornaamste bronnen andere onbetrouwbare websites heeft wel? Iedereen met gezond verstand zou toch moeten begrijpen dat een complot van deze omvang onuitvoerbaar is? Of hebben Hugo de Jonge en Bill Gates soms superkrachten? Zo eenvoudig is het helaas niet om complotdenkers te overtuigen.
De coronapandemie blijkt een aanjager van het geloof in allerlei complotten. Een geloof dat mensen snel doet radicaliseren en waarvan men niet makkelijk te bekeren is. Er is de laatste jaren al behoorlijk wat onderzoek gedaan naar complotdenken. Zo is het een misverstand om te denken dat alleen laagopgeleide mensen of mensen in een sociaal isolement er gevoelig voor zijn. Gevoeligheid voor complottheorieën is natuurlijk, iedereen is er in zekere mate gevoelig voor. Het wordt veroorzaakt door de behoefte om een verklaring te vinden voor bedreigingen.
Het is extreem ingewikkeld om complotdenkers van hun geloof af te brengen. Hun vuistregel is dat de reguliere media en wetenschap bij voorbaat verdacht zijn. Daar komt bij dat de meeste complotdenkers helemaal niet van gedachten wíllen veranderen. En zelfs als iemand wel beseft dat hij verdwaald is in een konijnenhol, is het moeilijk om toe te geven dat dat zo is. Schaamte kan een heel sterke emotie zijn, zeker in een crisis als deze, met ingrijpende gevolgen voor de volksgezondheid, de economie en het maatschappelijk verkeer. Geef dan maar eens toe dat je ernaast zat.
Dan zijn er ook nog de hitsers die er belang bij hebben het vuurtje op te stoken. Zoals in Nederland dansleraar/sekteleider Willem Engel van de groep Viruswaarheid, Thierry Baudet en zijn collega/zetelrover/huisjesmelker Wybren van Haga en B-garnituur bekende Nederlanders zoals Lange Frans ,die een geweldsfantasietje over premier Rutte niet schuwt. Wat ze bindt zijn niet alleen hun standpunten over het virus en de maatregelen, maar ook een onduidelijke mix van radicalisering, status en financiële en politieke belangen. En dan heb je op de achtergrond ook nog China en Rusland die desinformatie verspreiden om zo meer verwarring te creëren. Een strategie die ze, zoals bekend, al langer toepassen.
Door het globale karakter van de complottheoriën over Covid-19 en de aanzienlijke hoeveelheid gelovigen zou je kunnen zeggen dat we te maken hebben met een probleem van pandemische omvang. En ook de gevolgen kunnen moeilijk onderschat worden. Doordat de complotdenkers niet geloven in het virus en/of de maatregelen zullen ze minder snel geneigd zijn hun gedrag aan te passen, en daardoor dragen ze letterlijk én figuurlijk bij aan verdere verspreiding van het virus en dus aan meer sterfgevallen, mensen die ziek worden, uitgestelde zorg en economische schade.
Het is een sombere diagnose. Niet alleen vanwege de gevolgen die ik hierboven noem, maar ook vanwege de langdurige schade die complotdenken aan kan richten in relaties tussen mensen. Als een familielid, vriend of andere dierbare stellig zijn geloof in complotten als oorzaak van de pandemie uitdraagt, of zich zelfs activistisch opstelt, kan dat voor anderen onverteerbaar zijn. Want terwijl veel mensen misschien complotdenkers kennen zijn er ook veel mensen die slachtoffers kennen of mensen die in de zorg werken. Dat valt dan niet te rijmen, en misschien ook wel niet te lijmen.
Toch lijkt ook het virus van het complotdenken te bestrijden. Een recent voorbeeld is de dialoog die op gang kwam tussen IC-arts Diederik Gommers en influencer Famke Louise. In september liet zij zich (samen met andere influencers) door Willem Engel verleiden om zich te scharen achter de hashtag #ikdoenietmeermee in de strijd tegen het coronabeleid. In een gesprek bij Jinek liet zij zich door Gommers overtuigen dat ze het fout zat en inmiddels zet zij zich samen met Gommers in voor meer bewustwording onder jongeren. Eerlijk is eerlijk, ik had niet de indruk dat Famke Louise erg vast van geloof was, en we kunnen niet allemaal Diederik Gommers zijn, maar het toont wel aan dat mensen tot andere inzichten gebracht kunnen worden met behulp van geduld, begrip en argumenten.
Maar wat nu als je mensen in je directe omgeving hebt die verdwaald zijn in het konijnenhol van complotten over corona? Persoonlijk vind ik dat een pijnlijke ervaring. Een veelvoorkomende reactie is om het onderwerp maar gewoon te mijden. Het moet immers wel gezellig zijn met kerst. Maar vanwege alles wat ik hierboven beschrijf is dat eigenlijk geen optie, volgens mij. Het gaat niet om mensen die geloven dat de aarde hol is of dat Finland niet bestaat. Als je dit onderwerp onbesproken laat kunnen zowel de persoonlijke als de maatschappelijke gevolgen groot zijn.
Volgens mij kun je niet anders dan de dialoog aangaan. En dat is niet makkelijk, verwijten en ruzies liggen om de hoek en je wilt juist dat het niet escaleert (het lijkt me dus handig om je oom, zus of collega niet uit te maken voor viruswappie). Het is belangrijk om je dierbare te wijzen op de consequenties van zijn of haar gedachtengoed en feiten en statistieken te benoemen, maar het is óók belangrijk om begrip te hebben voor zijn of haar positie en zorgen. Benadruk de waarde van jullie gezamenlijke relatie en maak duidelijk wat er op het spel staat voor jou en anderen in jullie kring.
Ik begrijp dat het in veel gevallen behoorlijk moeilijk kan zijn, en een hoop tijd zal vergen, maar ik denk dat het ook noodzakelijk is. Voor jezelf en je naasten. En stel het niet uit, we hebben tijdens de coronacrisis gezien wat de gevolgen kunnen zijn als maatregelen te laat komen.
Hier een aantal links die misschien behulpzaam kunnen zijn:
How to talk to conspiracy theorists and still be kind – MIT Technology Review
4 Keys to Help Someone Climb Out of the QAnon Rabbit Hole – Psychology Today
Virologie vanaf de bank podcast met Bert Slagter en Diederik Jekel
Welcome to the ‘Rabbit Hole’ podcast
Photocredit: Jakob Braun on Unsplash