De in 2017 overleden Zwartjes geldt als een van de meest unieke filmers van Nederland. Internationaal wordt hij beschouwd als een invloedrijk undergroundcineast. Dit aanzien kreeg hij doordat zijn werk zich prettig loswrikte van de gangbare cinema. Zwartjes was een veelzijdig iemand. Hij werkte kort tijd als verpleger in een psychiatrische inrichting, was beeldend kunstenaar, muzikant en docent aan de Rietveld Academie.
Zwartjes’ filmkunst onderscheidt zich door een visuele stijl die gracieus is, maar evengoed ingetogen, absurdistisch en verstild. In deze allegorie maakt het gesproken woord plaats voor een verpletterende alliantie van beweging, beeld en geluid. Voor zo’n ‘gewaagde’ invalshoek is natuurlijk geen plek bij de publieke omroepen.
Weemoed
Het gevoel dat zijn beelden oproept is van een weemoedigheid die bijna bedwelmt. Opvallend is dat de acteurs die in de films optreden zichzelf hardnekkig het zwijgen opleggen. Vaak zijn hun gezichten bedekt met flinke vegen schmink. Meestal gaat het om een vast groepje spelers, waaronder Zwartjes’ echtgenote Trix en kunstenaar Moniek Toebosch. Maar het is vooral Lodewijk de Boer die met zijn in tristesse gebeeldhouwde kop indruk maakt.
Close-up
Op de geluidsband klinkt muziek met een sterk gevoel voor melancholie. De beelden zijn eerder een soort collage-experiment; niet zozeer als ondersteuning maar ter desoriëntering van de taferelen. Juist hierdoor ontstaan films die ondanks het scheppen van verwarring, meeslepen, verontrusten en beklijven. Eenmaal gezien krijg je ze niet snel meer van het netvlies. Met rake close-ups, fel wit tegenover gitzwart en acteursblikken die herinneren aan de expressionistische film uit de jaren twintig, slaat Zwartjes toe.
Voyeur
Dankzij die indrukken ontstaan observaties in claustrofobie en emotie. We voelen het onvermogen van mensen tot communiceren. Hun machteloosheid die daaruit voortkomt, omgeven met seksuele symboliek en verlangens. Allemaal heel wezenlijk en normaal, maar tijdens het kijken bekruipt je het gevoel dat deze mensen in een wereld leven waarin jij als voyeur deelgenoot bent.
Shockfilm
Soms pakt de stijl van Zwartjes niet zo goed uit. In 1979 veroorzaake Pentimento de nodige ophef wegens vermeend seksisme en vrouwonvriendelijk geweld. Wie de film nu terugkijkt ziet een langdradig en gedateerd werk. Veel te hoogdravend en boodschapperig in zijn labyrint van montagemozaïek. Dat de geluiden op de achtergrond minuten achterlopen op de beelden wekt vooral irritatie.
Lockdownselfie
Hoe anders is Living, Zwartjes’ meesterwerk uit 1971. Zichzelf filmend met een groothoeklens (gekocht van fotograaf Ed van der Elsken), zien we hoe de regisseur en zijn vrouw in een leeg huis ronddolen. Zwartjes blikt echter zo in een van totale verwondering omslaande twijfel voor zich uit, dat zijn aanwezigheid meer verontrust dan geruststelt. Dit in tegenstelling tot zijn vrouw die rustig achter hem aan loopt. Haar houding is stoïcijns en kalm. Zij voelt zich niet ingeperkt door de kilte van de witte muren en het lege interieur.
Living is een doolhof van distantie en vervreemding. Een selfie in beweging. In vijftien minuten wordt de overlap met nu duidelijk zichtbaar en tastbaar. Living toont in weerwil van de titel de verlamming van een lockdown. Het zijn beelden die, zoals wel vaker bij Zwartjes, een schrijnend gebrek aan relationele en onderlinge communicatie laten zien. Ondanks dat de film vijftig jaar geleden werd gemaakt, is een beter raakvlak met de huidige tijd nauwelijks denkbaar.
Films (selectie):
Dolls (1968)
Birds (1968)
A Fan (1968)
Visual Training (1969)
Anamnesis (1969)
Spare Bed Room (1970)
Spectator (1970)
Seats Two (1970)
Living (1971)
In 2007 verscheen een dvd met films van Frans Zwartjes: The Great Cinema Magician. Wellicht hier en daar nog verkrijgbaar.
