Wim Jansen – De reus ontwaakt (223 blz.) PocaLoca, €15,00
‘Toen ik de voordeur van mijn appartement opende, zat Elia in een lange gebatikte jurk op de grond van de woonkamer te mediteren voor het tv-journaal, dat net toe was aan de dagelijkse portie moorden en ander geweld.’
Zelden las ik zo’n rake schets van de hedendaagse Braziliaanse samenleving als bovenstaande zin, ergens in het begin van ‘De reus ontwaakt – reizen in Brazilië’ van Wim Jansen. Spiritualiteit en geweld, ja, dat is Brazilië ten voeten uit. Ik sloeg het boek dicht en legde het even weg om het – nadat ik het beeld van Jansens voor het bloedvergieten op de buis mediterende hospita verwerkt had – onmiddellijk weer op te pakken. Gelukkig had ik nog tweehonderd bladzijden te gaan.
Met het oog op het WK voetbal van deze zomer zijn er dit jaar meer dan een paar reis- en gelegenheidsboeken over Brazilië gepubliceerd, maar ‘De reus ontwaakt’ is van een ander kaliber. Dit boek van Jansen, die eerder PanAmericana / Reizen door Zuid-Amerika schreef, is geen eendagsvlieg.
Heel gemakkelijk had ‘De reus ontwaakt’ een momentopname kunnen worden. Jansen had het geluk (of het ongeluk) dat de rondreis die de ruggegraat van zijn boek vormt plaatsvond tijdens de protestgolf van juni en juli 2013, toen honderdduizenden Brazilianen avond aan avond de straat optrokken in de hoop ‘verandering’ af te dwingen. Hoewel de titel direct aan die sociale onrust refereert (‘de reus ontwaakt’ was een strijdkreet van de demonstranten) is Jansen niet in de verleiding gekomen om van een nu alweer bijna vergeten historisch feitje de spil van zijn verhaal te maken. Dat verhaal is van een veel langere adem: terwijl de protesten voortkabbelen en uiteindelijk uitdoven en Jansen met zijn reisgezel K per bus door Brazilië slingert grijpt hij terug op eerdere reizen die hij naar het land maakte, waaronder een aantal journalistieke trips voor dagblad Trouw.
Daarvan is een in 1983 gemaakte reis naar het plaatsje Afogados da Ingazeira in de binnenlanden van de deelstaat Pernambuco de belangrijkste. Jansen bracht er als jonge correspondent verslag uit over de droogte en de honger die het noordoosten van Brazilië in de jaren tachtig teisterden. Dertig jaar later ontmoet hij de mensen die hij toen sprak en fotografeerde (zie foto) opnieuw, waarbij hij in zijn relaas zijn gemengde gevoelens niet onder stoelen of banken steekt.
Dat doet Jansen overigens nergens. Door zijn eerdere journalistieke bezoeken en zijn kennis van het Portugees weet de auteur onderhoudend en goed onderbouwd over Brazilië te schrijven. Hij kan echter ook nog altijd oprecht vreugde, verbazing of afschuw voelen bij zaken waar een in het land zelf gevestigde schrijver wellicht niet meer van op zou kijken.
Juist de rake, soms een tikje wrange maar meestal droogkomische beschrijvingen van het alledaagse leven maken van ‘De reus ontwaakt’ voor wie Brazilië kent een feest van herkenning. Voor wie er nog nooit geweest is is het een boeiende introductie; een hedendaagse variant op de klassieker ‘Braziliaanse brieven’ van August Willemsen (1985, heruitgegeven bij Arbeiderspers in 2008), waaraan Jansen in ‘De reus ontwaakt’ enige malen refereert.
‘De reus ontwaakt’ pretendeert geen reisgids te zijn en meermaals wordt de lezer eraan herinnerd dat de tocht die de ruggegraat van het boek vormt op organische wijze tot stand kwam. Het is jammer dat de omzwervingen van Jansen en zijn reisgezel K één van de Braziliaanse hoofdregio’s – het cultureel sterk op Europa lijkende maar toch niet oninteressante zuiden – links laten liggen; daartegenover staan echter bezoeken aan bepaald niet aan gebaande paden liggende bestemmingen als Cuiabá en Macapá. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ‘De reus ontwaakt’ gebaat zou hebben bij een extra controle van de schrijfwijze van een aantal plaatsnamen en termen in het Portugees, maar Brazilianen zullen de eersten zijn om daartegenin te werpen dat hun taal nou eenmaal ‘de moeilijkste ter wereld’ is.
‘De reus ontwaakt’ is een aanrader voor zowel gevorderde Braziliëgangers als nieuwsgierige reizigers en is verkrijgbaar via de site van uitgeverij PocaLoca.
