Ineens stond 1984 van George Orwell weer bovenaan de lijst van Amazons bestsellers. Nederland volgde al snel. Normaal gebeurt zoiets alleen bij een belachelijke aanbieding (maar dit e-book kost al tijden € 1,14) of het overlijden van de schrijver (maar dat was deze week al 67 jaar geleden). Wat is er aan de hand, wat moeten we nu ineens met een boek uit 1949 waarmee ze je op de middelbare school uitentreuren om de oren sloegen?
Het korte antwoord is natuurlijk Donald Trump – daar ontstaan alle raadselen van onze tijd – maar daar komen we zo nog op. Ik besloot het boek deze week weer uit mijn kast te halen, af te stoffen en te herlezen vanuit het perspectief van 2017. We leven mee met Winston Smith, burger van een totalitaire staat in het jaar 1984. Winston heeft net zijn eigen doodsvonnis getekend door een dagboek te kopen. Zo’n eigenzinnigheid staat de regering niet toe in de dystopie van George Orwell.
Het begint gelijk al pijnlijk
Het dagboek opent met een boot vol verdrinkende vluchtelingen op de Middellandse Zee. De laatste keer dat ik 1984 las, viel het me niet eens op. Nu komt het pijnlijk hard binnen. Winston Smith schrijft dat hij net uit de bioscoop komt en daar een film over een mislukte bootmigratie zag. ‘Audience much amused’, meldt hij erbij. Een beetje zoals in dat filmpje dat wij deze week rond zagen gaan. Een Gambiaanse asielzoeker verdrinkt in een Venetiaans kanaal – omstanders schelden hem uit. Ongeveer zo begint 1984 dus ook.
Dat het bioscooppubliek lacht om de zinkende bootjes is niet zo vreemd. De wereld van 1984 is in drie grote happen verdeeld. Oceanië, Eurazië en Oostazië. Een beetje zoals IS aan de ene kant en westerse populisten aan de andere kant de wereld graag in overzichtelijke machtsblokken opdelen. Iedereen uit het eigen werelddeel is dan een kameraad. Alle anderen zijn de vijand, zijn eng en zijn een plaag. Ontmenselijkt door de haatpropaganda in de staatsmedia.
Dubbeldenken: wat de staat zegt is waar
Bij die staatsmedia werkt onze held Winston Smith. Zijn taak is het herschrijven van artikelen in oude kranten. Alle feiten in het archief die de Partij vandaag niet meer zo goed uitkomen, moeten met terugwerkende kracht worden aangepast. Een dagtaak voor Winston bij het ‘Ministerie van Waarheid’, dat als doel heeft: het vervalsen van de geschiedenis om zo grip te krijgen op het heden en de toekomst. Zo worden oorlogsverklaringen teruggetrokken alsof ze nooit zijn uitgesproken en worden zelfs personen gewist alsof ze nooit hebben bestaan.
Winston en zijn ‘kameraden’ weten het best: de Partij neemt soms een loopje met de feiten. Maar daar heb je niets aan in 1984. En je praat er al helemaal niet over. Je neemt je toevlucht tot wat George Orwell dubbeldenken heeft genoemd. Dubbeldenken betekent dat het niet uitmaakt wat jouw gevoel, jouw logica of jouw geheugen zegt, want wat de regering zegt is waar. Als de Partij zegt: 2 + 2 = 5, dan geldt dat voortaan als absolute waarheid voor de gehersenspoelde onderdaan.
Het begint bij kleine verdraaiingen
Hoeveel mensen waren er aanwezig bij Donald Trumps inauguratie? Het kan niemand wat schelen. Tenzij zijn regering er zelf over liegt… en dat vervolgens niet toegeeft, maar de leugens ‘alternatieve feiten’ noemt. Dan ga je richting 1984. Waar de Partij alle taal versimpelt en verdraait zodat het Ministerie van Waarheid leugens produceert, het Ministerie van Liefde martelt (trouwens ook een praktijk die Trump in ere wil herstellen!) en de drieslag Oorlog is Vrede, Vrijheid is Slavernij, Onwetendheid is Kracht alle muren siert.
Dubbeldenken, cognitieve dissonantie, alternatieve feiten… De mindfuck van propaganda begint vaak bij de taal. Waarom is ‘gutmensch’ tegenwoordig een scheldwoord? Waarom twittert een van mijn online haters naar me dat ik ‘deug’ en bedoelt hij het beledigend? Waarom drukt ‘politiek correct’ een afkeuring uit? Wanneer zijn we mensen een ‘plaag’ gaan noemen, en hele groepen ’tuig’? Leer van Orwell: de tekenen des tijds vind je het eerst in de taal. En: om een goede dictator te zijn hoef je geen held te zijn in economie, volksgezondheid en cultuur. Als de gedachtenpolitie maar efficiënt is, blijf je aan de macht.
In dat kader is het absoluut niet onschuldig hoe Donald Trump en andere rechtse populisten fel uithalen naar ‘oneerlijke mainstream media’. Nog enger is Trumps bemoeienis met officiële klimaatwetenschappers. Waarheidsvinding moet zelfstandig kunnen opereren in een vrije democratie. Anders gaat alles verloren. Het is een hoopvol teken dat de klanten van Amazon dat zo massaal aanvoelen.
Denk om onze privacy!
Voor 1984 fantaseerde George Orwell over zogenaamde ’teleschermen’. De dingen hangen overal, bepalen wanneer je opstaat en hoe je je gedraagt en tonen propaganda en nepnieuws. Maar ze werken twee kanten op: door de camera’s in de teleschermen kan de gedachtenpolitie haar burgers ook 24/7 in de gaten houden. Winston Smith loopt daarom rond met een neppe glimlach op zijn gezicht en vermijdt verdachte gesprekken en ontmoetingen: Big Brother is watching you.
Toen Orwell dit schreef, was zoiets als dit nog niet mogelijk. Onwetendheid kan een zegen zijn – inmiddels hebben we onze privacy vrijwillig aan God weet wie verpand via internetdiensten en apparatuur. Met schandalen rondom Wikileaks, NSA, Russische hackers en het ‘creatief herschrijven’ van nieuws en archieven op het internet hebben we Orwells voorspellingen ruimschoots overtroffen. Wie de vrijheid lief is, zet het onderwerp privacy meer op de agenda dan tot nu toe is gebeurd.
Twee Minuten Haat
Het laatste propagandamiddel uit 1984 dat ik hier noem, zijn de Twee Minuten Haat. Winston Smith en zijn lotgenoten moeten elke dag verplicht twee minuten naar de teleschermen te kijken. Het scherm toont dan het gezicht van Emmanuel Goldstein, een archetypische vijand van de Partij die niemand ooit heeft gezien. De muziek zwelt aan, afschuwelijke klanken en beelden komen langs en heel het volk wordt hysterisch, bang en woedend (Winston ook, of hij wil of niet – het werkt) totdat het gezicht van de partijleider in beeld komt. De redder, Big Brother.
Dat is een kerntactiek van de Partij in 1984: ze berooft het volk van alle levenslust, individualiteit en vrijheid. Seks wordt ontmoedigd, vrije expressie is onmogelijk en de economische schaarste is enorm. Tegelijk wordt er voortdurend oorlog gevoerd en doen de Twee Minuten Haat het voorkomen alsof de vijand elk moment het hele rijk omver kan lopen. Zo creëert de Partij permanente frustratie, zet ze die om in angst en gebruikt ze die om het volk onderdanig te houden.
Dit weten alle populisten. Angst en haat horen bij elkaar. Ze zijn verslavend en heel makkelijk op te roepen, en ze maken mensen doodongelukkig en kwetsbaar – en dus vatbaar voor een Bevrijder. Daar komt de populist kijken, die zich als Grote Sterke Leider kan profileren. Big Brother is nog steeds onder ons, en hij belooft ons grootsheid in het binnenland en muren tegen het buitenland.
Is er nog hoop?
Orwell had het in veel opzichten verkeerd. Het goede nieuws is dat wij rechters hebben die ongrondwettelijke Trumps tegenhouden. Media en academici die onafhankelijk van de macht naar waarheid zoeken. Schaduwzijde: een kwart van het volk scheldt met de populisten mee op die ‘neprechters’, ‘nepjournalisten’ en ‘nepwetenschappers’. Het goede nieuws is dat de gemiddelde burger hier niet in een martelkamer belandt. Schaduwzijde: we geven onze privacy en objectiviteit vaak vrijwillig op en laten ons vrijwillig angst aanjagen. Het goede nieuws is dat religie, waar in 1984 geen spoor van over is (niets is zo staatsgevaarlijk als geloof, hoop en liefde), anno 2017 nog springlevend is. Schaduwzijde: het wordt ook door de populisten ingezet voor eigen gewin.
Het beste nieuws is: we hebben nog keus. Laten we elkaar blijven waarschuwen door massaal een boek de bestsellerlijsten in te werken. Laten we massaal de straat op blijven gaan als regeringen falen. Laten we satire blijven maken, allegorieën blijven schrijven, utopieën blijven schetsen. Laten we die slappe democratie eren als onze redding, die irritante journalisten als teken van vrijheid, die elitaire wetenschap als ultieme beschaving. Laten we onze privacy, onze liefde, onze eigenheid met felheid bevechten en vieren en ontplooien. Fuck 1984, lang leve een vrij 2017!
Meer van Alain Verheij
Waarom zijn die populisten ineens allemaal ‘christelijk’, hou eens op!
Geef ons weer iets te dromen, dat is het enige dat helpt tegen Trump
Masturberen, mag dat wel van God?
