Bart van U.
Complottheorieën én moordverdachte
Zijn dna wordt gevonden op het lichaam van Els Borst, de op 10 februari 2014 in de garage van haar huis in Bilthoven vermoorde voormalige minister. Een jaar later brengt de 38-jarige Bart van U. zijn eigen zus om, die hem uit huis heeft gezet. Hij meldt zich daarop vrijwillig bij een politiebureau. Eind 2011 pakt de politie Van U. al een keer op vanwege een grote wapenverzameling die bij hem is gevonden. Hij draagt tijdens zijn aanhouding een veiligheidsvest, twee messen en een geladen vuurwapen. In oktober 2013 arresteert de Belgische politie hem als hij in verwarde toestand bij de Israëlische ambassade in Brussel wordt aangetroffen. Daar wil hij een brief met complottheorieën over de islam op de bus doen. Hij heeft twee messen en een kogelhuls op zak.
Bang
Na 9/11 ontwikkelt Bart van U. een angststoornis die verregaande gevolgen zal hebben. Hij denkt dat hij doelwit zal worden van een aanslag door moslimextremisten en hij vindt dat hij zich daarom mag bewapenen. Van U. vraagt een wapenvergunning aan, die in 2009 weer wordt ingetrokken, als men twijfelt aan zijn geestelijke gesteldheid. Tijdens de rechtszaak voor zijn verboden wapenbezit verklaart hij bang te zijn ‘voor het islamitische gevaar’. Psychiaters verklaren dan dat hij ‘zonder adequate behandeling een ernstige bedreiging voor de samenleving is’. In 2015 is Van U. waarschijnlijk de man die ’s morgens vroeg bij Els Borst aanbelt, omdat hij de adressen van Wim Kok en Jan Peter Balkenende wil, en die haar twee weken later op een nog onbekende manier om het leven brengt. Els Borst is bizar genoeg de minister die de eerste euthanasiewet ter wereld door het parlement kreeg. In christelijke kringen is zij daarom niet geliefd. Bart van U. groeide op in een streng gereformeerd gezin in Amersfoort, niet ver van de woonplaats van Borst.
Van de straat
Voor het bezit van zijn verboden wapenverzameling krijgt Bart van U. in 2012 drie jaar cel opgelegd. Het is een hoge straf omdat hij weigert mee te werken aan de behandeling van zijn geestesstoornis. De rechter vindt letterlijk dat Van U. ‘zo lang mogelijk van de straat moet worden gehouden’. Maar in Nederland is gedwongen behandeling alleen mogelijk als er direct gevaar dreigt. Na zijn aanhouding bij de Israëlische ambassade stoppen de Belgen hem alsnog in een inrichting. Hij ontsnapt daar, een week voordat hij weer zou worden vrijgelaten. Na zijn aanhouding voor de moord op de oud-minister blijkt dat justitie bij Van U. eerder vergeten is dna af te nemen. Dat werpt de vraag op of zijn zus nog had geleefd als er na de dood van Els Borst meteen een dna-match was geweest? Justitie voert nu een ‘breed onderzoek’ uit naar wat er misging bij de vervolging van Bart van U. Daar komt verbijsterend nieuws uit: Van U. heeft zich een maand voordat hij Els Borst om het leven bracht diverse keren bij een politiebureau gemeld, met de melding dat hij ingesloten wil worden. ‘Omdat hij anders strafbare feiten zou gaan plegen.’
Alles wat in de strafrechtketen mis kon gaan, ging mis, was de conclusie van een onderzoekscommissie, die het verloop van de zaak van Van U. in 2015 onder de loep nam.
Tristan van der Vlis
Schizofreen met een wapenvergunning
Zeven doden en zeventien gewonden. Het nieuws over de ellende die Tristan van der Vlis op 9 april 2011 aanricht in Alphen aan den Rijn gaat als een schokgolf door het land. Met een semiautomatisch geweer stapt hij rond het middaguur winkelcentrum De Ridderhof binnen en begint om zich heen te schieten. Hij vuurt zeker honderd schoten af en pleegt daarna zelfmoord met hetzelfde wapen. Hij draagt tijdens zijn actie een kogelwerend vest. Tussen de slachtoffers zijn mensen in scootmobielen en rollators.
Later blijkt dat Tristan via het lidmaatschap van een schietvereniging aan wapens kon komen. Hoewel hij daar eerst geroyeerd werd vanwege zijn geestelijke ziekte, heeft de politie niet in de gaten dat het hem lukt weer lid te worden. Ook al hebben zijn ouders hiervoor gewaarschuwd.
Eenling
De 24-jarige Tristan leed aan de ziekte schizofrenie, waardoor hij geregeld waanbeelden had: nachtmerries terwijl je wakker bent. Hij was hierdoor een eenling, ook al omdat hij werd ontslagen uit de baantjes die hij had, omdat hij steeds ruzie kreeg. Vóór zijn daad probeerde hij verschillende keren zelfmoord te plegen. Tristan schrijft zijn vader in 2006 zelfs in een dramatisch briefje dat hij op de schietvereniging een einde aan zijn leven wil maken. Kort daarna wordt hij gedwongen opgenomen. Hij laat na de schietpartij een afscheidsbrief aan zijn familie achter. Daarin staat in lieve, kinderlijke bewoordingen dat hij dood wil, zodat zijn ouders ‘rust krijgen.’
Schuld
Nabestaanden van de slachtoffers van de schietpartij stappen naar de rechter om te bekijken of er iemand – naast Tristan – verantwoordelijk kan worden gehouden voor hun verlies. Zij vinden dat de politie schuld heeft omdat die bij het verlenen van een wapenvergunning aan Tristan zijn eerdere gedwongen opname over het hoofd heeft gezien. De rechter bepaalt dat de politie zich niet aan de wettelijke regels heeft gehouden bij het afgeven van Tristans vergunning, maar dat ze niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor de moordpartij. Tristan dreigde namelijk alleen zichzelf wat aan te doen, niet anderen. Tijdens de rechtszaak besluit de rechter ook dat de nabestaanden geen inzicht krijgen in het psychiatrische rapport van Tristan. Zijn ouders maken hier bezwaar tegen omdat er details in staan over de relatie met hun zoon.
De nabestaanden zijn in hoger beroep gegaan, omdat zij de feiten uit het rapport van belang vinden voor de verwerking van hun verdriet. Inmiddels heeft de Hoge Raad in juli van 2015 bepaalt dat de zaak over het psychiatrisch rapport over moet, omdat het Hof te streng in haar beoordeling is geweest.
Karst Tates
‘Voor mijn 40ste ga ik dood’
De beelden staan Nederland in het geheugen gegrift. De zwarte Suzuki Swift die op Koninginnedag 2009 met hoge snelheid door de dranghekken rijdt, acht mensen dodelijk verwondt, om daarna tegen de Apeldoornse Naald tot stilstand te komen. De in een bus zittende koninklijke familie, die het doelwit is, wordt niet getroffen. Tates sterft die nacht in het ziekenhuis aan hersenletsel.
Teleurstellingen
Uit de levensloop van Karst Tates komt het beeld naar voren van een talentvolle en populaire jongen die in de loop der jaren een aantal teleurstellingen te verwerken krijgt. Het lukt hem niet zijn studie af te ronden, hij raakt in de schulden, verliest zijn baan en leidt een tijd een zwervend bestaan. Ook slaagt hij er niet in een relatie te krijgen. De laatste weken van zijn leven is hij erg teruggetrokken en gedeprimeerd. “Het heeft allemaal geen zin meer op deze manier.”
Tates zal de dag na Koninginnedag zijn woning moeten verlaten omdat hij de huur niet meer kan opbrengen. Hij woont vlak bij de locatie waar de koningin en haar familie langs komen rijden. Psychiaters kunnen na zijn dood – op basis van zijn gedrag daarvoor – geen stoornis bij hem vaststellen. In zijn bloed worden sporen van cannabis aangetroffen, maar niet zeker is of hij stoned is tijdens zijn daad.
Vrienden van hem herinneren zich wel dat hij opgefokt raakte als het over het koningshuis ging: ‘huichelaars’ vond hij. “Ze leven van ons belastinggeld, terwijl wij hard moeten werken.” Een vriend van Karst herinnert zich later een opmerking van Karst waar hij kippenvel van kreeg: “Ik haal de 40 niet. Mijn dood zal goedschiks of kwaadschiks gaan.”
Bewust
Karst Tates kan niet meer worden gestraft voor zijn daad omdat hij de nacht na zijn wanhoopsdaad is overleden. Wel verhoren twee agenten hem nog bij De Naald, meteen na het drama, naast hem zittend in zijn auto. Hij is dan nog goed bij zinnen, hoewel hij bloed op rochelt. Op hun vraag zegt hij dat hij zijn daad ‘bewust’ heeft uitgevoerd. Een agent laat zich daarop boos ontschieten: “Heb je een idee wat je hebt aangericht?”
Twee jaar later moet de rechter een beslissing nemen over de auto waarmee Karst de aanslag heeft gepleegd. Twee musea willen de auto in bewaring nemen als historisch object, maar de rechtbank vindt dat niet goed en laat het wrak vernietigen.
Tarik Z.
Complotdenker met nepwapen
Op 29 januari van dit jaar gijzelt de 19-jarige Tarik Z. de portier van de NOS-studio in Hilversum. Onder dreiging van een pistool vraag hij om zendtijd om zijn verhaal te kunnen doen tijdens het nieuws van acht uur, dat door de gijzeling voor het eerst in decennia niet doorgaat. Een speciaal politieteam maakt binnen een half uur een einde aan de situatie door Tarik Z. te overmeesteren. De portier is koelbloedig gebleven en overleeft het avontuur. De door de zender opgenomen en uitgezonden gijzeling is goed afgelopen omdat een schakeltechnicus van de NOS Tarik Z. en zijn gijzelaar naar een lege studio stuurt. Ook blijkt Tariks wapen later nep te zijn.
Onsamenhangend
Een briefje dat Tarik Z. overhandigt aan de portier maakt op de avond zelf al duidelijk dat hij niet toerekeningsvatbaar is. Hij zou ‘door zwaarbewapende mannen gedwongen zijn om de actie uit te voeren’. Ook staan er ‘98 hackers klaar om een cyberaanval uit te voeren en zijn er acht zware explosieven in het land geplaatst die radioactief materiaal bevatten’.
Tariks verhaal is onsamenhangend en vaag en hij is besluiteloos. Het zijn de kenmerken van een verwarde persoon, meldt een toonaangevende psychiater. Oude vrienden vertellen dat Tarik eigenwijs was, en een rijke fantasie had. Hij hing complottheorieën aan en was ervan overtuigd dat de aanslag op het WTC in New York door de Amerikanen zelf was veroorzaakt.
Een dag voor zijn daad laat hij een vriend weten dat het ‘niet best met hem gaat’. Hij is dan al een paar weken niet verschenen op de universiteit van Delft, waar hij scheikunde studeert. Tarik zou door de scheiding van zijn ouders ongelukkig zijn geweest. In de periode vóór zijn actie wordt zijn vader zwaar ziek.
In de war
Gijzeling, bedreiging en verboden wapenbezit. Dat zijn de artikelen uit het Wetboek van Strafrecht die Tarik heeft overtreden. Minister Opstelten maakt bekend dat Tarik één keer eerder is voorgekomen in de justitiesystemen, maar dat het om niks onrustbarends ging. Tarik loopt kans op een maximale gevangenisstraf van vijftien jaar. De lengte van zijn celstraf hangt af van hoe toerekeningsvatbaar hij is. Als hij volgens de rechter in de war blijkt te zijn, kan die hem in een psychiatrisch ziekenhuis laten opnemen of in het ergste geval tbs met dwangverpleging opleggen. De rechtbank legt Z. 2,5 jaar cel op, waarvan de helft voorwaardelijk. Zowel Z. als het OM gaan hierna in beroep. Het OM had om vier jaar cel gevraagd. Het Hof veroordeelt Tarik tot een iets hogere straf: drie jaar, en vier maanden cel, waarvan twee voorwaardelijk. Hij krijgt ook een proeftijd van drie jaar, waarin hij zich niet bij het Mediapark in Hilversum mag laten zien. Ook moet hij zich onder behandeling stellen van de reclassering.
Tariq Abdallah
De Concertgebouwprediker
Hij wil koningin Beatrix in 2011 tijdens een onverwachte speech in het Amsterdamse Concertgebouw tot Allah bekeren. Pas na een aantal minuten komen de aanwezigen erachter dat zijn toespraak niet in het programmaboekje staat, als hij vertelt dat hij ‘geen bom bij zich heeft’. Beveiligers leiden hem met zachte dwang weg.
Het is niet de eerste keer dat hij een podium bestijgt. Vanaf 2008 onderbreekt de 39-jarige ‘Tariq Abdallah’ (zo noemt hij zichzelf) talloze kerkdiensten en pakt hij de microfoon tijdens festivals en debatbijeenkomsten. Regelmatig breekt dan lichte paniek uit. Hij spreekt zelfs een keer de Eerste en Tweede Kamer toe op een bijeenkomst en claimt (dan nog) prinses Máxima gesproken te hebben tijdens een opening. De prinses zou volgens hem daarbij hebben gevraagd of zij hem de hand mag schudden. Hij antwoordt haar dat hij dat van de profeet Mohammed niet mag doen.
Missie
De Concertgebouw-prediker komt er in 2008 naar eigen zeggen achter dat hij een profeet is. “Allah heeft mij tot een profeet gemaakt,” laat hij de media weten na zijn actie in het Concertgebouw. “Het is mijn missie om dat bekend te maken. Ik hoop dat mijn omgeving langzaam beseft dat er geen gekkigheid in mij is, ik ben serieus aan het werk.” De in 1997 vanuit Oost-Turkije naar Nederland gekomen ‘profeet’ heeft zijn vrouw en kinderen dan al in de steek gelaten.
Gedwongen opgenomen
De politie geeft na zijn arrestatie in het Concertgebouw aan dat Abdallah alleen een boete kan krijgen voor verstoring van de openbare orde. Na zijn preek in de Amsterdamse muziektempel laat burgemeester Van der Laan hem drie weken gedwongen opnemen, op het advies van een psychiater en met toestemming van de rechter. Hij blijkt dan al een keer eerder opgenomen te zijn geweest, nadat hij een zogenaamde ‘woestijnwandeling’ van veertig dagen had gemaakt die ergens in Venlo eindigde.
Erwin L.
De waxinelichthoudergooier
Het is een glazen waxinelichthouder van meer dan een halve kilo die Erwin L. op Prinsjesdag 2010 tegen de Gouden Koets aan gooit. Dit gebeurt kort nadat koningin Beatrix, samen met prins Willem-Alexander en Máxima, bij Paleis Noordeinde is weggereden op weg naar het Binnenhof. De waxinelichthouder raakt de koets net onder de raampjes. De gooier scheldt de leden van het Koninklijk Huis uit voor ‘Nazi’s en landverraders’.
De 29-jarige man uit Lichtenvoorde wordt direct aangehouden na de actie, die nauwelijks enige invloed heeft op de rijtoer. Het gebeurt een jaar nadat Karst Tates op Koninginnedag zijn aanslag pleegde. Erwin L. verklaart de waxinelichthouder naar de koets te hebben geworpen omdat hij vindt dat Beatrix ‘onrechtmatig op de troon zit’.
Achterdocht
Het Pieter Baan Centrum concludeert dat Erwin L. een stoornis heeft: “Hij beschouwt de wereld met buitensporige achterdocht en lijdt aan grootheidswanen die hem volledig in beslag nemen.” De psychiatrische observatiekliniek bestempelt hem als ‘volledig ontoerekeningsvatbaar’.
In een uitgebreid laatste woord in zijn rechtszaak ontvouwt L. een complottheorie die de Tweede Wereldoorlog, Khaddafi, de financiële crisis en het koningshuis aan elkaar koppelt. Hij verschijnt in de rechtbank in een oranje trainingspak en met een lange baard. In 2008 pleegde Erwin L.’s moeder zelfmoord, twee dagen voor Koninginnedag. Daarna ontvlamde zijn woede tegen de overheid en de koningin.
Bij zinnen
Erwin L. bekent dat hij de waxinelichthouder naar de Gouden Koets heeft gegooid. De rechter veroordeelt hem vanwege zijn ontoerekeningsvatbaarheid tot een jaar opname in een psychiatrisch centrum. Maar het hof beslist later dat hij genoeg bij zinnen was tijdens zijn actie. Deze rechter geeft hem in hoger beroep vijf maanden gevangenisstraf voor beschadiging van de koets en belediging van de koninklijke familie. Omdat hij al een jaar in voorarrest heeft gezeten, kan hij het gerechtshof als vrij man verlaten. Hij eist een schadevergoeding van 100.000 euro voor de tijd die hij onterecht in de cel heeft gezeten.
In de week van Prinsjesdag 2012 zet de politie hem weer vast omdat hij heeft gedreigd weer een houder naar de Gouden Koets te gooien. In 2014 wordt L. tot een celstraf veroordeeld voor het stalken van een vrouw.
Psycholoog Ernst Ameling: ‘De dorpsgek is terug’
“Verwarde mensen zijn te herkennen aan de wartaal die ze uitslaan als zij in een waan verkeren,” legt rechtbankpsycholoog Ernst Ameling uit. “Maar ze zijn niet van zichzelf gewelddadig. Bij sommigen kan de opgekropte woede eruit komen als ze in zo’n psychose terechtkomen.”
Tarik Z. had volgens de forensisch psycholoog wel rare opvattingen, maar hij is ‘binnen zijn werkelijkheid toch goed te volgen’. Tekenend voor de schizofrene Tristan van der Vlis was dat hij in het wilde weg schoot: “Niet gericht, zoals bij Charlie Hebdo. Dat wijst op een stoornis, niet op welbewuste slechtheid.” Bart van U. had volgens de psychiater ook geen ‘rationeel’ motief voor zijn daden: “Wie wil nou een zachtaardige oma als Els Borst vermoorden?”
Sneller van de leg
“Verwarde mensen zijn er altijd al geweest,” aldus Ameling. “Alleen was dat vroeger bijvoorbeeld de dorpsgek, die door iedereen werd geaccepteerd. Later plaatsten we deze mensen in inrichtingen. Nu lijken de dorpsgekken teruggekeerd, omdat de overheid ze niet meer buiten wil sluiten. Het nadeel van deze tijd is wel dat er meer ellende te zien is op tv, waardoor zij sneller van de leg raken. Maar pas bij uitzondering mogen we deze mensen gedwongen laten opnemen. Aan ons is het om ze in de gaten te houden, te begeleiden of op tijd hun pillen te laten slikken.”
