Hij stond in zo’n reusachtige, typische Sovjet-zaal, in Jekaterinenburg, in de Oeral, op de grens van Europa en Azië. Van achter een katheder op een kaal podium – met links en rechts zware gordijnen – sprak de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter Steinmeier (SPD), onlangs een gehoor van Russische studenten toe.
Steinmeiers rede, aan de Universiteit van de Oeral – die is vernoemd naar Boris Jeltsin, een illustere zoon van deze stad – ging over de relatie tussen Duitsland en Rusland, en over de huidige, grote problemen die zijn gerezen wegens de crisis in Oekraïne.
Wereldoorlog
Meermaals verwees de Duitse minister in die toespraak naar de geschiedenis. Naar de twee wereldoorlogen en naar de 20 miljoen Sovjet-burgers die in de strijd tegen Hitler omkwamen. Hij wees erop dat Jekaterinenburg gedurende de Tweede Wereldoorlog enorm groeide, doordat de zware industrie hier naartoe werd verplaatst – anderhalf duizend kilometer van Moskou – en dat de wapenindustrie er overuren draaide om het Rode Leger van voldoende slagkracht te voorzien.
Steinmeier maakte in die rede duidelijk dat hij zelf een kind is van de Duitse geschiedenis: dat hij dankbaar is voor de Duitse hereniging in 1990 – in oktober precies 25 jaar geleden. ‘Wie had toen kunnen denken dat de terugtrekking van de Russische troepen zo vreedzaam zou verlopen?` En hij zei ervan overtuigd te zijn dat een nieuwe confrontatie tussen Duitsland en Rusland ten koste van alles moet worden vermeden. ‘Hebben velen van ons destijds niet gehoopt dat uit vijandschap vriendschap voor altijd zou worden?’
Dramatisch
Het is ironisch en tragisch dat 2015 – wanneer wordt herdacht dat 70 jaar geleden de geallieerden nazi-Duitsland versloegen – een cruciaal en dramatisch jaar kan worden, waarin mogelijk wordt beslist over oorlog en vrede. Wie opgroeide met de dromen van iemand als Frank-Walter Steinmeier, over een vreedzaam en verenigd, welvarend Europa, kan niet anders dan met afgrijzen de recente ontwikkelingen in Oost-Europa hebben gevolgd.
In tegenstelling tot andere westerse politici en commentatoren, die steeds luider de militaire trom roffelen, is de Duitse sociaal-democratische minister blijven inzetten op onderhandelingen met het Kremlin. Onvermoeibaar vloog Steinmeier heen en weer tussen de verschillende hoofdsteden, hij probeerde de hoofdrolspelers in het conflict rond Oekraïne telkens weer rond de tafel te krijgen en voorwaarden te vinden voor een compromis.
Geweld
Maar uiteindelijk laaide het geweld steeds weer op. En aan het einde van 2014 stonden de verhoudingen met Rusland zozeer op scherp, vertelde Steinmeier, dat een hooggekwalificeerde Russin, die in Moskou jarenlang voor een westerse ambassade had gewerkt, ontslag had genomen. Zij wilde ‘in de huidige omstandigheden niet langer voor een buitenlandse organisatie werken’, legde de vrouw uit.
Dat lijkt een trivialiteit, maar de keuze van de vrouw symboliseert heel goed hoe de verhoudingen zijn verziekt: de ander is de ‘vijand‘ geworden. ‘Is dit de richting die wij moeten inslaan?’ vroeg Steinmeier zijn gehoor. ‘Ik ben er zeker van dat niemand hier in de zaal die weg wil afleggen. Maar welke dan?’
Poetin
Welke dan, dat zal de komende maanden moeten blijken. In elk geval zal Duitsland een leidende rol blijven spelen in de gesprekken met Vladimir Poetin, want niet Brussel (de EU) of de Verenigde Staten – en al helemaal niet de geheel afwezige Verenigde Naties -, maar de Duitsers hebben vanaf het begin van deze crisis diplomatiek het heft in handen genomen.
Bondskanselier Merkel (CDU) sprak veertig keer met Poetin over de telefoon en bracht in totaal acht uur met hem door, om onder vier ogen de problemen te bespreken – bovenop alle (vlieg)uren die haar adjudant Steinmeier aan het conflict besteedde.
Brisbane
Tijdens de afgelopen G20 top in Brisbane, Australië, toen Merkel speciaal naar Poetins suites in het Hilton kwam voor nachtelijk overleg, concludeerde de kanselier dat haar argumenten voor de zoveelste keer op een muur stuitten. Daar gaf ze op, althans, ze liet haar diplomatieke taalgebruik vallen toen ze de wereld in een alarmerende speech duidelijk maakte dat Poetin een concrete bedreiging vormt voor de veiligheid in Europa, maar dat het hem niet zal lukken om Duitsland tegen de rest van het Westen uit te spelen.
Merkel sprak afgelopen jaar veertig keer met Poetin over de telefoon
Dat laatste – een verenigd Duitsland dat door zijn gewicht en ligging en historische ervaringen – naar een eigen positie drijft, los van andere westelijke staten, min of meer neutraal tussen Oost en West, dreigt altijd. Ook nu. Onder druk van machtige Duitse ondernemers, bijvoorbeeld, die vele miljoenen verdienen met de handel op Rusland en die de sancties tegen Poetin schadelijk vinden. Of onder invloed van de grote groep Duitse Putin-Versteher, vaak oud-politici die meer begrip eisen voor Vladimir Poetin en die bereid zijn om belangrijke concessies te doen aan de Russen om oorlog te vermijden. En domweg doordat Duitsland, nu Frankrijk in een permanente crisis verkeert en het Verenigd Koninkrijk niet kan beslissen of het land wel in de EU hoort, er in veel opzichten alleen voorstaat en bovendien immense eigen belangen heeft.
Koppig
De afgelopen jaren, gedurende de financiële crisis, werd duidelijk wat de toegenomen betekenis van de Bondsrepubliek in Europa, sinds de hereniging van 1990, betekent. Merkel en haar minister van Financiën, Wolfgang Schäuble (CDU), hielden koppig vast aan hun gedachte dat wat goed is voor Duitsland ook goed moet zijn voor andere Europese landen: begrotingsdiscipline, bezuinigen (‘Wat niet in de portemonnee zit kan ook niet uitgegeven worden’, herhaalt Merkel graag). Dat gehate ‘Duitse dictaat’, dat leidde tot protesten in landen als Griekenland, Potugal en Italië, had voor een aantal euro-landen schrikbarende gevolgen: die kampen nu met een enorme (jeugd)werkloosheid, economische stilstand en met de dreiging van politiek extremisme.
Wantrouwen
Mede wegens deze negatieve ervaring wordt buiten de Bondsrepubliek niet alleen met verwachting, maar ook met wantrouwen gekeken naar de Duitse pogingen om het gesprek met Poetin gaande te houden. Wat als de Duitsers ook in dit geval hun eigen belangen voorop stellen en Duitse politieke leiders bezwijken onder de lobby van de industrie en van de Poetin-vrienden? Vooral de Polen en de Balten, die immers verschrikkelijke ervaringen hebben met zowel de nazi-dictatuur als met de onderdrukking onder Stalin, zijn snel geneigd eerder hun nieuwe bondgenoten in de Verenigde Staten te vertrouwen dan die in Duitsland.
Recente oproepen uit Berlijn, uit de mond van bondspresident Joachim Gauck en van de minister van Defensie, Ursula von der Leyen (CDU), die pleiten voor een dominantere internationale rol voor Duitsland, kunnen met enige kwade wil ook worden uitgelegd als een pleidooi voor het nastreven van vooral Duitse belangen in de wereld.
Verenigd
Maar Merkel nam in Brisbane die vrees weg, juist door erop te wijzen hoe belangrijk het is dat het Westen een verenigd front blijft vormen en een principiële houding aanneemt ten opzichte van Moskou. Onmiddellijk na die rede vertrok Steinmeier overigens weer naar de Russische hoofdstad, opnieuw op zoek naar een kier, naar de geringste opening voor een gesprek. Ondertussen benadrukte Merkel, in de Oost-Duitse kerk waar zij ooit werd gedoopt, haar vastberadenheid: ‘Alleen omdat wij oorlog uitsluiten kunnen sommige mensen denken dat zij met ons kunnen doen wat ze willen. Maar dat zullen we niet toestaan.’
'Alleen omdat wij oorlog uitsluiten denken sommige mensen dat zij met ons kunnen doen wat ze willen' (Angela Merkel)
Weerstand
Desondanks zal het Merkel in 2015, het jaar dat weer bol staat van de historische herdenkingen, zwaar vallen om de Europese eenheid te bewaren. Vladimir Poetin is actief op allerlei fronten: hij haalt de banden aan met anti-EU partijen, zoals het Front National van Marine LePen. In landen als Hongarije, Slowakije en Italië, waar hij veel bewonderaars heeft, wakkert hij de weerstand aan tegen een verlenging van de sancties tegen Rusland, die in maart aflopen. En het is maar de vraag hoe de situatie zich ontwikelt in Kiev en elders in Oekraïne nu het land failliet is en feitelijk uiteen is gevallen. Onvrede onder de burgers kan leiden tot nog grotere chaos, waar Moskou en de Russische rebellen van kunnen profiteren.
Dostojevski
Er wacht Angela Merkel en Frank-Walter Steinmeier kortom een Herculiaanse opdracht in het nieuwe jaar. Te beginnen op 15 januari, wanneer de Oekraïense president Porosjenko met Francois Hollande, Poetin en Angela Merkel in Astana, de hoofdstad van Kazachstan, vredesbesprekingen wil voeren.
In Jekaterinenburg citeerde Steinmeier tegenover de verzamelde studenten de grote Russische schrijver Dostojevski: ‘Goede tijden komen niet uit de hemel vallen, die moeten we zelf creëren’.
Het is makkelijker gezegd, dan gedaan.
