Rosalba Gurdían uit Matagalpa weet als geen ander hoe het is om te leven met iemand die een psychose heeft. Twaalf jaar geleden begon haar zoon, toen zeventien, 's nachts als een bezetene te lezen. Vervolgens zag hij bloed langs de muren van zijn slaapkamer driupen. Hij had paranoïde gedachtes rondom een flesje parfum dat zijn klasgenoten hem cadeau hadden gedaan. Waarom gaven ze het aan hem? Wat bedoelden ze ermee?
Rosalba kon niet begrijpen dat haar zoon ineens zo veranderde, terwijl hij zich tot dan toe normaal ontwikkeld had. Haar broer, die in Cuba medicijnen had gestudeerd, legde uit dat haar zoon weleens last zou kunnen hebben van een psychose. Ze praatte met een psychiater voor een behandeling. De medicijnen die hij voorschreef – die gratis door de Nicaraguaanse overheid worden verstrekt – sloegen aan.
Rosalba's moeder geloofde echter niet dat dit de juiste behandeling was. Volgens haar moesten ze naar een brujo, een heksendokter die het probleem zou oplossen door contact te maken met de spirituele wereld. Toen de jongen na een jaar een terugval had, zag ze daarin het bewijs dat de medische wetenschap gefaald had. Ze wilde de jongen alsnog meenemen naar een brujo. Rosalba vertikte het toe te laten. Daarop nam haar moeder een foto van de jongen, waar exorcisten hun dure rituelen op uitvoerden, terwijl Rosalba met haar zoon de psychiater bezocht. Jaren later maken moeder en dochter er nog steeds ruzie om.
Cuenta Conmigo
Opmerkelijk aan dit verhaal is dat hier Rosalba een uitzondering is. Omdat haar broer medicijnen had gestudeerd had ze enige kennis over de mogelijkheden van de psychiatrie.
'Het probleem in dit land is vooral het gebrek aan informatie over psychotische stoornissen', vertelt Rosalba in het kantoor van de organisatie Cuenta Conmigo (Je kunt op me rekenen), die zij met de Nederlandse psychiatrisch verpleegkundige en antropologe Rimke van der Geest oprichtte om mensen voor te lichten over psychose. De organisatie wordt inmiddels volledig gerund door familieleden van mensen met een psychotische stoornis.
Rosalba: 'Mensen begrijpen niet wat hen overkomt. Dan horen ze over een heksendokter of een exorcist, dus gaan ze daarheen. Soms zelfs als ze wel over psychiatrie hebben gehoord. Het is gemakkelijker om te geloven in een kwade geest die verdreven kan worden, dan in een ziekte die nooit meer zal verdwijnen.'
Rosalba merkt dat veel van de patiënten en familieleden die bij hen komen niet direct praten over de mensen die ze eerst opgezocht hebben. Ze schamen zich ervoor. Maar zodra er een vertrouwensband is opgebouwd, blijkt bijna altijd dat ze eerst naar natuurgenezers of brujo's geweest zijn.
200 euro voor een behandeling
Hoe het er bij een brujo aan toegaat, kan een van de patiënten vertellen die door Cuenta Conmigo geholpen wordt. We noemen hem Pedro Ignatio. Intussen gebruikt de 49-jarige man al jaren de juiste medicijnen, maar in het verleden ging hij op verzoek van zijn ouders naar een brujo. De man zag er betrouwbaar uit: goed geschoren, netjes gekleed en een opgeruimd huis. Dus dronk Pedro de troebele drank die hij van hem kreeg, een kruidenmix waar kikkerdril in was verwerkt. Volgens de genezer zou de kwade geest zich aan de kikkerdril hechten. Het laxeermiddel dat hij de volgende dag dronk zou de geest vervolgens wegspoelen.
De genezer liet Pedro de volgende dag naar zijn eigen uitwerpselen kijken. 'Zie je', zei hij. 'Daar is de boosdoener. Daar is het kwaad. Vanaf nu ben je weer gezond.' Maar gezond was Pedro niet. De drukte in zijn hoofd bleef aanhouden, soms zo overweldigend dat hij de realiteit volledig uit het oog verloor.
Voor een behandeling rekent een genezer al snel 200 euro; voor het arme deel van de bevolking tweemaal een maandsalaris. Daarom is het erg lucratief om patiënten bezetenheid aan te praten. De Spaanse Angela Guiu, die een winkel heeft voor kruiden en natuurgeneeskunde, hoort haar klanten vaak spreken over heksendokters. Een vrouw vertelde Guiu dat ze geloofde dat ze haren in haar lever had, wat haar was wijsgemaakt door een heksendokter.
Guiu: 'Soms laten zij mensen door middel van een drankje overgeven, waarna ze haren, nagels en bloed aan het overgeefsel toevoegen om het kwaad te tonen dat in hun ingewanden huist. Zo geloven mensen alles.'
Exorcisme in de kerk
Er is een verschil tussen het exorcisme dat door kleine ondernemers in de bergen wordt bedreven, en het exorcisme van de kerk. Rosalba vertelt dat ze bij Cuenta Conmigo nogal eens mensen doorgestuurd krijgen vanuit de kerk.
Vader Gregorio van de Franciscanengemeenschap, zegt dat de exorcisten buiten de kerk zich inlaten met een spirituele wereld waar zij niet de juiste kennis van hebben. Daardoor zouden de heksendokters juist de poort open kunnen zetten voor meer kwade geesten. Volgens de leer van de kerk is er een onderscheid tussen de spirituele en de materiële wereld.
'Een psychose kan heel duidelijk een oorzaak hebben in de materiële wereld', zegt Gregorio. 'Hoewel die aandoening gebruikt kan worden door een kwade geest om toegang te krijgen tot iemands ziel. In dat geval is exorcisme noodzakelijk. Maar stel je dit niet voor zoals in de films: het gaat meer om bidden en je hart te openen.'
Te lang onbehandeld
Bij Cuenta Conmigo kloppen nog geregeld mensen aan wier psychose te lang onbehandeld is geweest. Ze sturen hen direct door naar een psychiater, waarop een moeizaam proces van herstel volgt.
Stel je dit niet voor zoals in de films
'Hoe langer een psychose heeft geduurd, hoe moeilijker het herstel is', vertelt Rosalba. 'Bovendien moet je niet onderschatten hoeveel de familiebanden hebben te lijden onder de symptomen van een psychose, zoals paranoia en woede-aanvallen.'
Intussen praten Rosalba en haar moeder nooit meer over het onderwerp, omdat ze dan toch alleen maar ruzie maken. Maar wanneer Rosalba niet in de buurt is, zegt haar moeder dat het beter gaat met de zieke jongen omdat hij tegenwoordig vitaminepreparaten slikt. 'Dat is goed voor je geest', fluistert de oude vrouw. 'Een stevige dosis vitamines helpt tegen hallucinaties.'
