In februari 2018 stond er een rij mensen met jerrycans en grote flessen tot buiten de hekken van een brouwerij midden in Kaapstad. De brouwerij had een bron op haar terrein en Kaapstad kampte met een enorme droogte. De stuwmeren waar de stad gewoonlijk haar water van krijgt, waren bijna helemaal opgedroogd. Er lag alleen nog een dikke laag modder in. Regen was er al in weken niet gevallen.De overheid had iedereen op een rantsoen van vijftig liter water per persoon per dag gezet, met als doel om day zero, het moment waarop er geen schoon water meer uit de kraan zou komen, te vermijden. De enige brouwerij van de stad had iedereen toegang gegeven tot het bronwater. Daar werd gretig gebruik van gemaakt. In de rij stonden bijna alleen maar witte en welvarende mensen uit de heuvels om Kaapstad heen. Ze waren bezorgd en gestrest, vertelden ze. ‘Ik heb een nieuwe wasmachine gekocht die de helft minder water gebruikt,’ zei een vrouw. Ze probeerde ook minder thee te drinken en niet door te trekken na het plassen. In de stad hingen affiches met de tekst: ‘When its yellow, let it mellow, when its brown, let it go down.’
Poepen in een emmer
In de rij bij de brouwerij stond ook Goodman Nhate (59), manusje van alles bij een echtpaar. Eén keer in de maand bezocht hij zijn gezin op het platteland. ‘Ik hoef de auto van mijn baas niet meer te wassen, de tuin niet meer te sproeien,’ zei hij. Enige verbazing over de stress van zijn bazin die haar planten zag verdorren en niet meer elke dag kon wassen, kon hij niet onderdrukken.Nhate’s watergebruik kwam waarschijnlijk overeen met dat van veel mensen in Khayelitsha, een nabijgelegen informal settlement (township). Er wonen ongeveer 400.000 mensen en er zijn maar weinig openbare kranen. Veel mensen hebben geen toilet en gaan voor een grote boodschap, maar ook voor water, naar het winkelcentrum. ‘Ik poep vaak in een emmer, en die leeg ik ’s ochtends in de struiken,’ vertelde een inwoner aan de ZuidAfrikaanse krant Daily Maverick.
Hun watergebruik ligt op zo’n twintig liter per dag, onder de richtlijnen van de WHO (vijftig tot honderd liter) voor noodzakelijk waterverbruik om gezond en schoon te blijven. In Khayelitsha wassen mensen zichzelf en hun kinderen met een washandje en delen ze hun afwaswater. Geen wc’s, geen douches. Het overheidsrantsoen betekende geen wezenlijk verschil voor ze. Sterker nog, voor Nhate leek het leven in eerste instantie makkelijker geworden.Kaapstad is omgeven door prachtige heuvels met wijngaarden, en met de Theewaterskloof Dam, een van de stuwmeren die de stad van water moet voorzien. In 2018 lagen de schepen in het meer allemaal halfzij in de modder. Her en der staken zelfs resten muur van oude bebouwing boven het lage waterpeil uit. Een bezoeker van de jachtclub toonde op zijn telefoon de weersvoorspelling in het gebied. ‘Zie je? Er valt geen regen. Wat er valt, valt op zee,’ zegt hij. Toen liet hij een foto van zijn zwembad zien: ‘Ik heb het moeten halveren, een enorme klus.’ De andere helft van het zwembad gebruikte hij niet meer om in te zwemmen, maar als ‘reservoir’, lichtte hij toe.
Watermeters
In de afgelopen twintig jaar hebben meer dan tachtig steden wereldwijd met waterschaarste en droogte te maken gehad. Steden als Miami, Londen, Barcelona, Rome, Sydney en Caïro. Dat aantal gaat alleen maar toenemen, net als de ernst van de waterschaarste. Ook in Nederland luiden waterbedrijven inmiddels de noodklok. Droogte en vervuiling spelen een grote rol bij het steeds moeilijker op peil kunnen houden van de drinkwatervoorziening. De Nederlandse overheid heeft beloofd om met oplossingen te komen. Maar of daarbij ook gekeken wordt naar het ongelijke verbruik van water is de vraag.
Terwijl dat volgens onderzoekers van de VU, de universiteit van Uppsala en de Universiteit van Manchester wel nodig is. De onderzoekers, zowel hydrologen als politiek geografen, bundelen hun krachten voor dit onderzoek en combineren zo inzichten over waterbeheer met inzichten over ongelijke toegang tot water. Gebrek aan water wordt onterecht als louter een gevolg van klimaatverandering neergezet, betogen ze in een gezamenlijk artikel op nature.com, een multidisciplinair wetenschappelijk platform. Terwijl het volgens hen vooral een ongelijkheidsprobleem is, dat hooguit urgenter wordt door klimaatverandering. Rijke mensen verbruiken veel meer water dan armere mensen, terwijl die laatste de zwaarste klappen moeten opvangen. Dat gold ook voor Nhate in Kaapstad. De volgende stap van de overheid zou zijn om de wijngaarden niet langer te irrigeren. Dan was hij zijn baan kwijt geweest. Ook de inkomensgroep net boven hem werd geraakt door de maatregelen van de overheid om de watercrisis op te vangen.
De onderzoekers onderzochten specifiek de reactie op de droogte in Kaapstad, maar denken dat daar ook lessen uit te leren zijn voor andere steden en gebieden. In Kaapstad behoort ongeveer 1,4 procent tot de elite, 12,3 procent tot de hogere middeninkomens, 24,6 tot de lagere middeninkomens en de overige 40,5 procent leeft in de informal settlements aan de rand van de stad. De elite kan per huishouden ruim 2100 liter per dag verbruiken, terwijl de lagere middeninkomens ongeveer een zesde daarvan gebruiken, 380 liter per huishouden. De mensen in informal settlements gebruiken als gezegd nog minder, ongeveer twintig liter per dag. En, schrijven de onderzoekers: ‘Ondanks het relatief geringe aantal mensen dat de elite en de hogere middeninkomens vormen, gebruiken ze samen meer dan de helft (51 procent), van de totale waterconsumptie van de stad.’ Veel van dat water (ruim 60 procent) gebruikt de elite van Kaapstad bovendien voor comfort en niet omdat het nou per se nodig is. Bijvoorbeeld voor een zwembad, een bubbelbad, de auto wassen, de tuin besproeien.
De overheid probeerde in 2018 van alles om het watergebruik te verminderen, door bijvoorbeeld de waterprijzen op te schroeven, in combinatie met elektronische apparaatjes op watermeters die de waterkraan bij overschrijding van de vijftig liter letterlijk dichtdraaiden. Het bracht het waterverbruik inderdaad omlaag. Maar, constateren de onderzoekers: hiermee werden vooral de lage inkomens geraakt. Rijke mensen vonden uiteindelijk hun oplossingen: eerst kochten ze bronwater, en naarmate de tijd verstreek, boorden ze zelf naar water en tapten zo grondwater af en legden voor latere droogtes regentonnen aan. Volgens de onderzoekers werd het oneigenlijke gebruik van (grond)water, dat uiteindelijk een publiek goed is, door het boren vergroot. ‘Beperkingen in watergebruik resulteren in een significante toename van waterconsumptie door privéboringen van die groepen die zich dat kunnen veroorloven.’
Het verhogen van de watertarieven leidt niet alleen tot meer ongelijkheid, het watergebruik neemt er bovendien niet door af, omdat rijkere mensen hun eigen oplossingen zoeken
Zwembaden
Nu is Zuid-Afrika het meest ongelijke land ter wereld en is Kaapstad een extreem ongelijke stad. Maar ook dichter bij huis, namelijk in Zuid-Frankrijk, speelt dit probleem. Zuid-Frankrijk draait op toerisme. Veel mensen hebben er een tweede huis of huren er een vakantiewoning. Bijna al die huizen hebben een zwembad. De huidige droogte daar, die al twee jaar duurt, veroorzaakt stress en conflict.De burgemeesters van negen Zuid-Franse stadjes nemen nu drastische maatregelen, zoals het rationeren van watergebruik naar 150 liter per persoon per dag en het verbieden van de bouw van nieuwe huizen en zwembaden voor de komende vijf jaar. Maar het gebied haalt haar belangrijkste inkomsten uit toerisme. En in de zomer komen er zo’n dertigduizend mensen – ongeveer evenveel als het aantal inwoners – om van de zon en het verkoelende water te genieten. Bovendien zijn het juist de vakantiehuizen waar rijke toeristen komen die het meeste water verbruiken. De burgemeester van ChâteauneufGrasse, vlakbij Cannes, sprak in Libération over vips, onder wie presidenten en koninklijke families, waarbij hij verwees naar de recent overleden Silvio Berlusconi en de voormalige koning van België, die huizen bezitten in het gebied.Inmiddels dringt zich de vraag op of Zuid-Frankrijk hetzelfde niveau van luxe, toerisme en welvaart kan blijven genieten als de klimaatverandering toeneemt, constateert de Financial Times in een reportage.Bestuurders streven daar vaak wel naar, en de oplossingen worden dan ook in die richting gezocht, schrijven de onderzoekers Het verhogen van de watertarieven leidt niet alleen tot meer ongelijkheid, het watergebruik neemt er bovendien niet door af, omdat rijkere mensen hun eigen oplossingen zoeken.Elk jaar worden er enkele duizenden huishoudens in Nederland afgesloten van water omdat ze de waterrekening niet meer kunnen betalen.
Kwetsbaarheid
Ook in Nederland speelt de kwetsbaarheid van lage inkomens als het gaat om toegang tot water. Elk jaar worden er enkele duizenden huishoudens afgesloten van water omdat ze de waterrekening niet meer kunnen betalen. Daar zitten ook gezinnen met kinderen bij. Khayelitsha lijkt niet ver weg als op de site van Defence for Children advocate Eva Huls wordt geciteerd: ‘We horen dat kinderen moeten poepen in plastic zakjes. Het is zo mensonterend.’ Waterbedrijf Dunea werd in 2022 door voor de rechter gedaagd omdat volgens Defence for Children en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten de rechten van kinderen geschonden worden door ze van het water af te sluiten. De rechter gaf de organisaties geen gelijk, deze rechten zijn volgens hem niet absoluut en mogen worden ingeperkt. Een hoger beroep is in gang gezet.Waterbedrijven in Nederland luidden afgelopen lente inmiddels de noodklok, ze verwachtten in de toekomst niet meer aan de vraag naar schoon drinkwater te kunnen voldoen. Ze hebben nu al moeite het water te reinigen en moeten miljarden investeren in nieuwe waterbronnen en zuiveringstechnieken. Bij ons heeft dat niet te maken met te weinig neerslag, zoals in Kaapstad. Volgens het KNMI is de hoeveelheid neerslag de afgelopen zestig jaar met 9 procent toegenomen, dus aan de hoeveelheid water ligt het niet.
Elk jaar worden er enkele duizenden huishoudens in Nederland afgesloten van water omdat ze de waterrekening niet meer kunnen betalen
Volgens ecohydroloog Flip Witte komt het door hoe we met dat water omgaan. We zijn bijvoorbeeld veel meer grondwater gaan onttrekken en onze waterhuishouding (waaronder het verlaagde grondwaterpeil) is gericht op de landbouw, die baat heeft bij een droge grond als de mest wordt uitgereden, zo liet hij weten in Nieuwsuur begin juni. Bovendien is ons water steeds meer vervuild door landbouw en industrie, die het leeuwendeel van het beschikbare water gebruiken. Volgens cijfers van Unesco wordt slechts 11 procent van het water in rijke landen door huishoudens gebruikt.
Meer ongelijkheid
De vraag is wat er in Nederland gebeurt als het beschikbare drinkwater echt schaars wordt. Volgens de onderzoekers in nature.com is het duurder maken van water, het investeren in nieuwe technieken en het zoeken naar nieuwe bronnen geen duurzame oplossing. Het verhogen van de watertarieven leidt niet alleen tot meer ongelijkheid, het watergebruik neemt er bovendien niet door af, aangezien rijkere mensen hun eigen oplossingen zoeken. Ook het aanleggen van meer infrastructuur is volgens hen geen oplossing. Er is in Nederland maar ook in Kaapstad tijdens de droogte, genoeg water voor de noodzakelijke behoeften. De infrastructuur vergroten gaat volgens de onderzoekers alleen maar leiden tot meer verbruik door rijke mensen leiden, en lost dus niets op. Maurizio Mazzoleni, een van de onderzoekers, aan de telefoon: ‘We denken dat klimaatverandering de oorzaak is van droogte en schaarste van water, maar eigenlijk is de verdeling van water een groter probleem. Als water eerlijker verdeeld zou worden, zou er geen probleem meer zijn.’ Zoals juriste en onderzoeker aan het Institute of Social Studies Daphina Misiedjan zei in een lezing in 2019 voor Studium Generale van Universiteit Utrecht: ‘Het gebrek aan water is het probleem niet. De schaarsheid van de mondiale watercrisis zit in macht, armoede en ongelijkheid en niet in de beschikbaarheid van water.
