De bemoeienis van de internationale gemeenschap met Kosovo is een aaneenschakeling van mislukkingen geworden. Het voornemen om de kluwen van politiek, misdaad en corruptie in de jonge staat te ontwarren en te saneren is gaandeweg zelf het probleem geworden. Dat gold voor de VN-missie UNMIK, het geldt nog sterker voor de EU-missie EULEX. Van beiden was de eerste en belangrijkste taak het bestrijden van de in Kosovo bijna almachtige georganiseerde misdaad die nauwe banden heeft met de politiek. De tweede was het helpen opzetten van een effectief justitieel apparaat. De uitvoering van de eerste taak werd een ramp, van de tweede werd weinig meer vernomen. Zoals hieronder blijkt is er een causaal verband tussen beide mislukkingen.
Nadat Kosovo zich in 2008 onafhankelijk had verklaard nam EULEX het bestuur over van UNMIK dat de voormalige Servische provincie sinds 1999 had bestuurd. Het is met 1800 man verreweg de grootste buitenlandse EU-missie. Maar diezelfde missie wordt dermate geteisterd door corruptieschandalen dat Brussel eind vorig jaar moest ingrijpen en EU-buitenlandcommissaris Francesca Mogherini met spoed een deskundige naar Kosovo stuurde die het probleem in kaart moet brengen.
Je moet van goeden huize komen om in Kosovo misdaad en corruptie te willen bestrijden
Wat er nu gaat gebeuren hangt sterk af van de conclusies van deze onderzoeker, de Franse jurist en hoogleraar Jean Paul Jacqué, waar in Brussel met meer dan gewone belangstelling op wordt gewacht. Het is niet uitgesloten dat er straks stemmen zullen opgaan om, teneinde de imagoschade te beperken, de missie in Kosovo maar op te heffen.
Het establishment in Kosovo is nauw betrokken bij misdaad en corruptie
Je moet van goeden huize komen om in Kosovo misdaad en corruptie te willen bestrijden. En niet alleen omdat het politieke establishment daar nauw bij betrokken is. Kosovo is ook een gecompliceerde en voor buitenstaanders soms moeilijk te doorgronden samenleving, die deels nog uit familieclans bestaat. De loyaliteit van de leden aan hun clan is absoluut en gaat het gezag van welk civiel bestuur dan ook te boven.
Kosovo is knap ingewikkeld voor wie de mores niet kent
De onderlinge betrekkingen tussen Albanezen worden deels nog gereguleerd door een uit de oudheid stammend pakket van voorschriften en gedragsregels, neergelegd in de zogenoemde Kanun. Deze geeft bijvoorbeeld regels om conflicten te beslechten waarbij bloedwraak een geaccepteerd middel kan zijn. Overigens komt in Kosovo, in tegenstelling tot Albanië, echte bloedwraak die hele families soms generaties lang kan ontregelen niet of nauwelijks meer voor.
Voor een deel van de bevolking in Kosovo, met name in de dorpen (en veel stadbewoners komen oorspronkelijk uit die dorpen), is de Kanun nog steeds bovengeschikt aan de burgerlijke wet. Dat maakt het besturen van het land aanvullend ingewikkeld, zeker voor wie van die oude ‘mores’ geen notie heeft. Dan kunnen er, zoals in de praktijk dus blijkt, grote ongelukken gebeuren.
‘Civil Officer’ legt verbijsterende mechanismen bloot
Dan zie je bijvoorbeeld dat niet alle hoge Brusselse ambtenaren die in Kosovo werken bestand zijn tegen mechanismen die hun professionele integriteit op de proef stellen. De Italiaanse econoom Andrea Capussela heeft daar, naast zijn gewone werk, onderzoek naar gedaan. Hij werkte van 2008-2011 als hoofd van de economische afdeling voor de ‘International Civilian Office’ in Kosovo, die is ingesteld door een groep landen die de zelfstandigheid van Kosovo steunen. Zijn baas was in die tijd onze landgenoot Pieter Feith. Op 14 november 2008 pleegden twee agenten van de Duitse inlichtingendienst BND een bomaanslag op hun kantoor. De achtergrond van die aanslag is nooit bekend geworden, maar er werd in die tijd gespeculeerd dat Servië de schuld had moeten krijgen.
Op 14 november 2008 pleegden twee agenten van de Duitse inlichtingendienst BND een bomaanslag op hun kantoor
Goed om zich heen kijkend schreef Capussela een observatieverslag over scheve schaatsen rijdend EU-personeel in Kosovo. Komend voorjaar verschijnt bij uitgeverij I.B. Tauris in Londen zijn studie ‘State-building in Kosovo: Democracy, EU Interests and US Influence in the Balkans (I.B. Tauris – London). Daarin analyseert hij onder meer een aantal door EULEX behandelde strafzaken en legt verbijsterende mechanismen bloot.
Niet vervolgen elite is bij EULEX bewust beleid
In acht door hem bekeken casussen was er duidelijk sprake van ‘geloofwaardig en goed gedocumenteerd bewijs’ van ernstige misdaden. Toch bracht EULEX geen aanklachten uit en verrichtte soms zelfs geen onderzoek. In 15 andere en eveneens belangrijke zaken waarin het wèl tot een aanklacht kwam, werd vaak pas vervolgd na druk van buiten af. En dan betrof het meestal ‘kleine vissen’, terwijl erbij betrokken hogergeplaatsten geen aanklacht aan hun broek kregen of zelfs niet eens werden verhoord.
Capussela concludeert dat het bij EULEX bewust beleid is om door de Kosovaarse elite gepleegde misdaden niet te vervolgen
Capussela concludeert dat het bij EULEX bewust beleid is om door de Kosovaarse elite gepleegde misdaden niet te vervolgen. En als aan actie niet te ontkomen valt dan wordt getracht om in elk geval prominente figuren uit de wind te houden. Over de vraag of hier sprake is van corruptie laat hij zich niet uit. Het antwoord daarop behoeft immers strafrechtelijk onderzoek.
Beslissingen worden in NAVO-hoofdsteden genomen
Het nièt vervolgen van een vooraanstaande Kosovaar kan het gevolg zijn van interventies van buiten Kosovo. Uit de ervaringen van de Deense diplomaat Sören Jessen-Petersen, die van 2004-2006 UNMIK leidde, blijkt dat de echte beslissingen over het beleid van een missie niet altijd worden genomen door de leiding in Pristina, de hoofdstad van Kosovo. Soms komen de directieven uit de hoofdsteden van invloedrijke NAVO-lidstaten.
Soms komen de directieven uit de hoofdsteden van invloedrijke NAVO-lidstaten
In interviews vertelde hij later hoe hij werd gedwarsboomd in zijn pogingen om de misdaad-op-hoog-nivo aan te pakken. Er werd zelfs een lastercampagne tegen hem in gang gezet waarbij hij onder meer werd beschuldigd van corruptie.
NAVO blaast EULEX-actie op laatste moment af
Tegenover de Britse kant The Guardian, die regelmatig over corruptie in Kosovo bericht, beschreef Jessen-Petersen de gang van zaken bij het onderzoek naar een duidelijk geval van corruptie bij assistenten van een minister.
Een in samenwerking met de (door de NAVO geleverde) troepenmacht KFOR geplande actie om de kantoren van betrokkenen op bewijsmateriaal te doorzoeken werd met één telefoontje van de NAVO afgeblazen, vlak voor het begin van de actie. Zonder voldoende bewijs moest deze zaak worden afgelegd. Volgens de Deen kwam zoiets met enige regelmaat voor.
EULEX zit op de schoot van Hashim Thaçi
Een ervaren Kosovaarse rechercheur onderschrijft de ervaringen van Capussela en Jessen-Petersen. EULEX presteert volgens hem nog slechter dan UNMIK omdat de leiding van de EU-missie op de schoot is gekropen van toenmalig premier Hashim Thaçi. Thaçi is de machtigste man binnen het establishment van Kosovo en heeft zelf behoorlijk vuile handen. De rechercheur concludeert dat de politieke elite van Kosovo en EULEX ‘gefuseerd en ondeelbaar’ zijn. En dus geldt de wet slechts voor kleine vissen.
Thaçi is de machtigste man binnen het establishment van Kosovo en heeft zelf behoorlijk vuile handen
Ook volgens Capussela is het centrale probleem dat het management van EULEX de elite in Pristina niet tegen zich in het harnas wil jagen. Je kunt immers niet de ene dag met een minister een glaasje drinken en hem de volgende dag naar de gevangenis sturen. Hij zond het manuscript van zijn studie voor commentaar naar EULEX. En nog steeds wacht hij op een reactie.
UNMIK lekt naam klokkenluider en brengt hem daarmee in groot gevaar
Maar ook EULEX’ voorganger UNMIK zag er geen been in om hooggeplaatste en van corruptie verdachte Kosovaren in bescherming te nemen. Zo deinsde men er in één concreet geval niet voor terug om een klokkenluider de mond te snoeren door zijn identiteit te lekken.
Het slachtoffer Ilir Deda, tegenwoordig lid van het parlement van Kosovo, ontdekte als adviseur van toenmalige premier Ramus Haradinaj dat hoge ambtenaren op het kantoor van de premier corrupt waren en meldde dat bij UNMIK. Die ondernam geen enkele actie, maar adviseerde Deda wel om het land te verlaten omdat zijn melding was 'gelekt'.
Deda vluchtte uit Kosovo en verbleef een jaar in Zwitserland, verhuizend van het ene adres naar het andere
Deda vluchtte uit Kosovo en verbleef een jaar in Zwitserland, verhuizend van het ene adres naar het andere. Aan The Guardian vertelde hij dat hij jarenlang zijn verbittering niet kon verwerken.
Rapport over corruptie is spoorloos verdwenen
Corruptie in de top van de Albanees-Kosovaarse politiek, en de ‘cover-up’ daarvan door de grootste buitenlandse missie van de Europese Unie, is één probleem. Maar van een heel andere orde is het probleem dat de corruptie als een virus die missie zelf tot in de top heeft besmet. Aanklaagster Maria Bamieh van de Anti-Corruptie Task Force van EULEX nam nu de taak van klokkenluider op zich. En ook zij is daar niet gelukkiger van geworden. Zie haar interview met een Kosovaars TV-station.
In 2012 had de Britse in een rapport al melding gemaakt van mogelijke corruptie binnen EULEX en ze had aangedrongen op een onderzoek. Toen Brussel twee jaar later eindelijk wakker werd en de zaak serieus ging onderzoeken bleek haar rapport spoorloos te zijn verdwenen.
Telefoontap onthult poging tot omkoping
Bamijeh deed in mei 2012 onderzoek naar eerste secretaris Ilir Tolaj van het Kosovaarse Ministerie van Gezondheid. Deze was gearresteerd op verdenking van manipulaties bij de aankoop van medicijnen. Daarbij zou hij een aantal vrienden en ook zichzelf flink hebben verrijkt. Bamieh ontdekte dat de man een telefoon in zijn cel had en ze liet het nummer afluisteren.
Bamieh ontdekte dat de man een telefoon in zijn cel had en ze liet het nummer afluisteren
Zo hoorde ze dat mensen die zich ‘bemiddelaars’ noemden aan Tolaj vertelden dat ze contact hadden met de Italiaanse rechter Francesco Florit en Bamijeh’s directe chef, de Tsjechische Jaroslava Novotna. Beide officials hadden aangegeven dat Bamijeh wel van de zaak kon worden afgehaald en Tolaj vrij zou kunnen komen. Florit had volgens de bemiddelaars gezegd dat Bamieh ‘zeer moeilijk om mee te dealen’ was.
EULEX' juridische dienst negeert info uit telefoontaps
Een andere keer vertelde een bemiddelaar aan de gevangene dat zowel Florit als Novotna de mogelijkheid hadden genoemd dat Bamieh wordt vervangen door een Italiaanse aanklager. Zijn 'collega' zei tegen Tolaj dat op het moment dat rechter Florit kan garanderen dat de zaak geregeld is ‘hij ons zal laten weten… wat wij voor hem kunnen doen’.
Bamijeh spreekt het hoofd van EULEX’ juridische dienst over de kwestie aan en overhandigt hem de uitgeschreven telefoontaps. Zij verzoekt hem om 'voor haar eigen veiligheid, de integriteit van haar onderzoek èn voor het aanzien van EULEX' de zaak tot op de bodem uit te zoeken. Bamieh wordt vervolgens door zowel de leiding van EULEX als vanuit Brussel gekapitteld en verder gebeurt er helemaal niets, behalve dan dat ze op alle mogelijke manieren wordt gepest.
Ontevreden familie kreeg geen waar voor hun geld
Een jaar later wordt ze benaderd door de families van twee Kosovaren die waren veroordeeld in een moordzaak. Zij was in deze zaak aanklager, Florit was rechter. De families klaagden tegen haar dat zij Florit 300.000 euro hadden betaald om de in totaal drie verdachten vrij te spreken of lichte straffen op te leggen. De drie hadden een bomaanslag gepleegd op een café in Pristina. Uiteindelijk had Florit, tegen de afspraak, slechts één van de drie vrijgesproken.
Bamijeh wordt met allerlei pesterijen steeds meer onder druk gezet om haar beschuldigingen in te trekken
Bamijeh wordt met allerlei pesterijen steeds meer onder druk gezet om haar beschuldigingen in te trekken. Dan gaat half oktober de onafhankelijke krant Koha Ditore verhalen publiceren over ‘corruptie bij EULEX’. Hoewel zij bezweert dat zij niet de bron van Koha is wordt ze eind oktober 2014 geschorst door de Britse hoofdaanklager voor de georganiseerde misdaad, Jonathan Rattle.
Nadat zij ook nog door twee EULEX-bewakers, onder de ogen van haar collega’s, uit haar kantoor is gezet, treedt Bamieh in de openbaarheid. Nu beschuldigt zij ook haar chef Rattle ervan een zaak te hebben tegengewerkt waarbij vooraanstaande Kosovaarse politici en zakenlieden betrokken waren. Ook een door hemzelf gestart onderzoek zou hij achteraf hebben tegengewerkt.
Als resultaat van haar pogingen de corruptie ‘in eigen huis’ aan te kaarten wordt zij bedreigd door de Kosovaarse maffia en moet permanente bewaking hebben.
Een aantal EULEX-officials kenden elkaar al uit Bosnië.Ook daar werkte Florit als rechter en Rattle aanklager en ook daar verschenen in de media kritische teksten over hun functioneren. In een verhaal over het corruptieschandaal bij EULEX memoreert de internetportal Bosnjak-KS uit Sarajevo eind oktober 2014 over Rattle bijvoorbeeld: ‘Nadat hij zijn carrière in Bosnië oneervol beëindigde kwam hij in Kosovo terecht’.
Dnevni Avaz, ook uit Sarajevo, schrijft over het gebrek aan succes van Rattle als aanklager die maar weinig veroordelingen kreeg: De meeste van de aanklachten die hij voor de rechter bracht vielen volgens de krant 'als rijpe peren’. In de meeste gevallen ging het ook in Bosnië om corruptiezaken en ook daar waren er vaak politici bij betrokken.
EULEX dreigt ook onderzoeksjournalist
Onderzoeksjournalist Vehbi Kajtazi van Koha Ditore vertelde begin november 2014 aan Bosnjak-KS hoe een EULEX-medewerkster, die hem informatie had beloofd, in een gesprek juist informatie van hem bleek te willen. Toen hij weigerde die te geven begon ze hem te bedreigen: Hij zou worden opgepakt als hij over de corruptiezaak zou publiceren want die werd volgens haar al intern onderzocht en was dus 'onder de rechter'.
Volgens Kajtazi was het toen duidelijk dat zowel hij als de aanklaagster werden gevolgd en afgeluisterd
Toen hij na de publicatie van zijn eerste verhaal telefonisch een afspraak maakte met de al geschorste Marija Bamijeh bleek het op de afgesproken ontmoetingsplek te wemelen van EULEX-politieagenten. Volgens Kajtazi was het toen duidelijk dat zowel hij als de aanklaagster werden gevolgd en afgeluisterd.
‘Wat we tot nu toe hebben kunnen blootleggen zijn sterke en duidelijke bewijzen tegen EULEX-functionarissen’, vertelt hij. Drie hoge functionarissen, rechter Florit en hoofdaanklagers Rattle en Novotna zijn zelfs bij heel veel affaires betrokken. Ze hebben veel grote zaken tegen ministers en andere belangrijke politici ‘gefixt’ tegen steekpenningen en andere giften”.
Bamieh gaat voor haar veiligheid terug naar Londen
De journalist zegt contact te hebben gehad met Brussel en dat uit niet-officiële reacties blijkt dat men zeer bezorgd is over het feit dat de EU-missie niet alleen is ondergegaan in de strijd tegen misdaad en corruptie, maar zelf deel van het probleem is geworden. Officieel blijft men het schandaal echter ontkennen en wordt Kajtazi weggezet als leugenaar.
EULEX had gedreigd haar te zullen arresteren vanwege de publicatie van ‘vertrouwelijke documenten’
En Marija Bamijeh? De klokkenluider, EULEX-aanklaagster van de anticorruptie taskforce, zit sinds half december en op advies van de Engelse regering thuis in Londen. Voor haar eigen veiligheid, zo werd haar nadrukkelijk gezegd. EULEX had gedreigd haar te zullen arresteren vanwege de publicatie van ‘vertrouwelijke documenten’ in Koha Ditora waar zij volgens eigen zeggen dus niets mee te maken had.
Nu is het wachten op de publicatie van de corruptiestudie van voormalig 'civil office-econoom' Andrea Capussela. Het zou werkelijk verbazen als EULEX daarna in de huidige formatie nog een lang leven beschoren is.
