Heinrich Matthee is in Den Haag directeur van JISR (‘brug’ in het Arabisch) een adviesbureau/denktank. Naast het voeren van onderzoek denkt Matthee strategisch mee met bedrijven actief in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Matthee: ‘In mei zijn het verkiezingen in Iran. Aan bedrijven geef ik dan een aantal scenario’s mee en kijk ik of hun doelstellingen kunnen gelijklopen of botsen met die van de regering. Op basis daarvan kunnen investeringen afgewogen worden.’
Welke tendens zag u bij de Nederlandse verkiezingen?
Matthee: ‘De belangrijkste vond ik dat de VVD veel standpunten van de PVV heeft overgenomen. Gelijkaardige tendensen verwacht ik in Frankrijk en Duitsland. Het zijn geen gewone verkiezingen meer. Er is al een tijdje een verschuiving in het publieke debat naar meer identiteitspolitiek.’
Vindt u het goed of slecht dat de VVD ideeën van PVV overneemt?
‘Ik ben politiek analist. Ik moet politieke krachten en verschuivingen accuraat inschatten. Goed of slecht komt dan niet ter sprake. Ik denk wel dat de debatten in Nederland momenteel heel emotioneel zijn. Het is te grof geworden om dilemma’s tussen groepen goed aan te spreken. Het debat is onvoldoende gericht op oplossingen. Bijvoorbeeld hoe Nederland en Europa hun internationale mededingingsvermogen en innovatie kunnen versterken.’
Zijn fenomenen zoals de verkiezing van Donald Trump en de brexit eigenlijk uitingen van weerstand tegen globalisering?
‘Dat is te eenvoudig gesteld. Wat is globalisering? Er zijn enkele vakkundige definities. Die van Roland Robertson is: een bewustzijn van de wereld en een verkrimping van tijd en afstand. Zo’n proces is al langer aan de gang. De uitdaging van migratie is niet per se een uitdaging van globalisering. Ik denk dus dat de genoemde voorbeelden eerder een uiting van wantrouwen zijn in hoe veel politici met de uitdagingen omgaan. Veel kiezers stemden op Trump zonder zo nodig méér vertrouwen in hem te hebben, maar eerder als protest. Ze willen meer gehoord worden door hun politieke vertegenwoordigers. De brexit was voor voorstanders ook een protest tegen een arrogante machtsclique in Brussel.’
Hebben mensen ook geen reden om te klagen? Onderzoek toont namelijk aan dat de middenklasse door de globalisering minder verdient.
‘Er zijn zeker zaken die verkeerd lopen, ook voor de arbeidersklasse.’
Professor Frank Vandenbroucke zei in Knack dat de afnemende welvaart eerder aan de neoliberalisering ligt dan aan de globalisering.
‘Daar kan ik mij volledig in vinden. Het is wenselijk om een onderscheid te maken tussen neoliberalisering en globalisering. Globalisering is trouwens veel ouder dan de twintigste eeuw. Zelf houd ik meer van de term glocalisering. Deze term van Roland Robertson vind ik accurater, omdat elke globalisering onderworpen is aan nieuwe lokale politieke processen. Ook nu: globalisering vindt plaats binnen een nieuwe geopolitieke orde, met een post-brexit-EU.’
Wat vindt u van de migratie- en vluchtelingenproblematiek?
(denkt na) ‘Wij overschatten de ambitie inzake integratie van iemand uit Nepal die naar België migreert. Een migrant migreert meestal niet om afstand van zijn cultuur te kunnen doen. Cultuurschokken zijn ook niet altijd leuk. Na drie maanden is hij hier vaak geestelijk kapot. Ikzelf heb Arabische vrienden die met burn-outs zijn teruggekeerd.’
U betwijfelt of vluchtelingen hier zullen blijven?
‘Zij zullen hier blijven, maar niet per se gelukkig zijn. Behalve als ze ook een eigen gemeenschapsleven hebben. Mogen ze echter hun eigen instellingen uitbouwen? Integratie betekent geen assimilatie. Want ze worden geen Vlaming door louter de grens over te steken en na twintig jaar zullen velen van hen dat nog niet zijn. Hun oude wortels zullen steeds sterker zijn. Hoeveel niet-selectieve migratie kan een land dan aan? Hoe stabiel is een multicultureel model met onbeperkte migratie? We moeten dringend kijken waar de grenzen liggen.’
Hoe onderzoek je dat?
‘Kijk naar de tekens uit het verleden. De nieuwe gemeenschappen die er zijn, zijn ze goed geïntegreerd of niet? Waar liggen de zwaartepunten van hun instellingen en leefwereld? Kijk bijvoorbeeld naar de rapporten van het Sociaal Cultureel Planbureau in Nederland.’
Wanneer zeg je of iets al dan niet mislukt is?
‘Dat is heel moeilijk in sociaal beleid.’
Onder meer bondskanselier Angela Merkel zegt dat de multiculturele samenleving mislukt is. Hoe bepaal je dat?
‘Ik zou niet zeggen dat de multiculturele samenleving mislukt is. Er zijn multiculturele modellen die mogelijk zijn. Wat ik wel zou zeggen, het is geen aangename boodschap, maar onder sommige bevolkingsgroepen blijven de economische achterstanden groot. Ook al zijn er succesvolle individuen. De Turkse referendumcampagne van Erdogan in Nederland en de felle reactie van de regering van Mark Rutte tijdens de Nederlandse verkiezingscampagne maakten nog heel veel emoties onder Nederlandse Turken en Koerden los. En het is geen normaal verschijnsel in een democratie als honderden moslimburgers met een wijder netwerk jihadstrijders in het Midden-Oosten worden. Of aanslagen in Europa ondersteunen.’
Als nieuwkomers hier niet gelukkig zouden zijn, waarom keren ze dan niet spontaan terug?
‘Zij zullen blijven, want ze denken dat ze een betere toekomst voor hun kinderen kunnen creëren. Dat kan ook een illusie zijn.’
Maar de derde generatie kan doelloos worden.
‘Inderdaad en dan krijg je allerlei verschijnselen in de samenleving. Die generatie moet zijn hun ambities en gemeenschapsleven hier vorm kunnen geven. Het is in principe mogelijk om nu nog stabiele multiculturele modellen te laten vestigen, maar dan kan je niet de kraan openlaten. Er is namelijk een beperkte stabiliteit en draagvlak bij zo’n model. Kijk naar de economie, het sociale systeem en de politieke reacties van veel inheemse burgers. Bijna overal ter wereld is het trouwens in om de sympathie van de inheemse bevolking aan te spreken, behalve in Europa.’
Waar is dat sympathiek?
‘Als mensen zeggen dat er een meerderheid Indiërs en andere Aziatische werkers in de Arabische Emiraten zijn, dan hoor ik geen Europese regering zeggen dat de mensen die er al dertig jaar wonen en werken nu echt burgerrechten moeten krijgen. Impliciet is er een aanvaarding van die voorkeurrechten van de Arabieren, nota bene een minderheid. Wie zegt iets over het selectieve migratiebeleid en de restrictieve grenscontrole van heel veel staten in het Midden-Oosten en Noord-Afrika? Maar omgekeerd kan het niet? Er is te weinig een gebalanceerd debat over de wensen en rechten van de meerderheid van inheemse burgers in Europese landen, de meerderheid van de belastingbetalers. Als de politieke centrumpartijen in een democratie niet hun verantwoordelijkheid nemen, krijgt men uiteindelijk verschijnselen zoals de opkomst van Trump.’
Volgt u de politiek in België een beetje? Ziet u verschillen met Nederland?
‘Het debat in Nederland is verhard. Misschien is het een overreactie op het jarenlang verzwijgen van problemen. Maar de harde manier bij het benoemen van andere bevolkingsgroepen lost zeker niets op. Er is vaak te weinig respect voor de gevoelens van mensen voor wie de islam een leefwereld en grote beschaving is. Het is een vorm van wegpesten. (denkt na) De aanpak van steden zal heel belangrijk zijn. Ik denk dat bijvoorbeeld Antwerpen zowel denkt aan veiligheid als aan integratie. Het stadsbestuur speelt overigens een belangrijke rol in de integratie. In Rotterdam leeft bijvoorbeeld onder sommige migranten het gevoel: we zijn misschien geen Nederlanders, maar wel Rotterdammers.’
Wat heeft een stad dat een land niet heeft?
‘Iets meer overzicht op gemeenschapsniveau. Een stad staat dichter bij de burgers en heeft een eigen dynamiek van burgers en gemeenschappen die leven bij elkaar. Veel migrantengemeenschappen trekken natuurlijk ook naar steden. Ze vestigen er ook nieuwe marktsegmenten en ondernemerstradities.’
Wat vindt u eigenlijk van de moslimban van Amerikaans president Donald Trump?
‘Nogal stom. Het lost niets op. Zoals heel veel ideeën van Trump lijkt dit niet echt doordacht. Het plan is vooral gericht tegen Iran, een land dat geen probleem is qua migratie.’
Sommigen vinden het goed uit veiligheidsoverwegingen.
‘Ik begrijp het argument. Alleen zijn de landen waarvoor het van toepassing is niet echt een voorbeeld van de grootste problemen. Het is eerder een geopolitiek motief tegen Iran dan een veiligheidsmotief.’
Trump wil ook meer geld vanuit Europa voor de NAVO.
‘Daarin heeft hij groot gelijk. We leven in nieuwe tijden en de paradigma’s van de jaren negentig voor eeuwige vrede zijn niet meer relevant. Ook Europese bedrijven die internationaal actief zijn zullen impliciet een sterke veiligheidsparaplu benodigen.’
Men zegt toch dat de Europese Unie voor vrede gezorgd heeft.
‘Klopt. Een deel van de prijs daarvan is dat we onrealistisch zijn geworden over de invloed van het beleid buiten Europa en de impact van een nieuwe geopolitieke orde op ons continent. De Europese Unie staat veel zwakker in de wereld dan twintig jaar geleden. De zuidelijke en oostelijke flanken van Europa zullen ook onrustig blijven. Europa, niet alleen de EU, heeft een cultuuromslag nodig: geopolitieke realisme en culturele zelfbetuiging, economische mededinging en slagvaardigheid. De afweging hierbij is: hoe krijg je meer slagvaardigheid gecombineerd met belangrijke burgerrechten? Die balans is echter nooit perfect. Dat is zoals de werk-leven-balans, die is ook nooit in evenwicht. In de VS is de slinger al overgeslagen naar te veel veiligheid en zijn er burgerrechten verloren gegaan.’
In hoeverre moeten we China eigenlijk vrezen?
‘Vrees is een heel onhandige emotie. We hoeven niemand te vrezen. Natuurlijk draait de verschuivende macht naar Azië wel op volle toeren. We moeten China heel goed bestuderen. Het land is bijvoorbeeld heel strategisch bezig met toegang te zoeken tot schaarse mineralen, die soms heel belangrijk zijn in de waardenketting van Europese technologie. Maar Europa heeft heel veel innovatievermogen en veerkracht. Europa zal ook haar maritieme sector moeten verdedigen, de Amerikanen zullen in onze plaats daar niet altijd toe bereid zijn. Er zijn nieuwe krachten en spelregels, ook qua protectionisme en eigendomsrechten.’
Mogen we overigens handeldrijven met landen die het niet zo nauw nemen met mensenrechten?
‘Dat is altijd een heel debat. Als men een boycot consequent doorvoert zal er niet zo veel wereldhandel meer zijn. Het zal dus geval per geval een afweging moeten zijn.’
