Ik zie, ik zie wat jij niet ziet en het is…een caffè latte. Tenminste, ik beweer dat die zojuist voor mij op tafel is gezet. Met dit feit maak ik aanspraak op kennis. En als lezer heb je weinig reden om mijn uitspraak in twijfel te trekken, want wat zou het? Er zijn geen zwaarwegende belangen mee gediend. Met de feiten van president Donald Trump ligt dit al een stuk ingewikkelder.
Feiten zijn onze interpretaties van de werkelijkheid en vormen geen probleem zolang iedereen het erover eens is. Zodra we echter over een interpretatie van mening verschillen, wordt een feit problematisch.
Zo is het bestaan van God onderwerp van een eeuwenlange discussie, want niet voor iedereen een gegeven. Het geschil begint al met het begrip ‘God’. Versta je daaronder een figuur die ons vanuit een andere dimensie vaderlijk gadeslaat? Of is het de vonk die je ’s ochtends uit bed doet springen en naar je werk drijft, in de hoop dat het allemaal ergens goed voor is?
Feitenstrijd
De feitenstrijd is niks nieuws onder de zon. Wetenschappers liggen al sinds mensenheugenis over de waarheid in de clinch. Toen de ontwikkeling van de wetenschap vanaf de zestiende eeuw een vlucht nam, had die ook gevolgen voor onze ideeën over kennis en ons wereldbeeld. Directe waarneming en ervaring boetten aan belang in (de zon bleek niet om de aarde te draaien) en werden als subjectief betiteld. Objectief waren onder meer stoffelijke zaken met afmetingen en een vorm. Zo ontstond een duidelijk onderscheid tussen ‘ik’ en de rest van de wereld, subject en object.
Ook werd de rede op het schild geheven en wetenschappers ontwikkelden er belangrijke wetenschappelijke theorieën mee. Maar waarom zou de wet van de zwaartekracht een hoger waarheidsgehalte hebben dan onze ervaring van vallende appels uit appelbomen? Dit rechtvaardigingsprobleem mondde uit in grofweg twee filosofische stromingen: het rationalisme en het empirisme. De eerste zag het verstand als belangrijkste bron van kennis, de tweede ervaring.
Uiteindelijk draaide de discussie om de vraag of kennis verwijst naar iets buiten onszelf, een objectieve realiteit. Of verwerven we kennis door taal en verstand en zijn feiten daar het product van? In de tweede helft van de vorige eeuw leidde de kwestie tot een wetenschapssociologie die stelt dat de interpretatie en aanvaarding van kennis gebaseerd is op afspraken tussen onderzoekers. Op een sociologisch proces dus.
Zelfcensuur
Deze theorie doet denken aan de motie die de Tweede Kamer twee weken geleden aannam. De Kamer wenst een onderzoek naar zelfcensuur en diversiteit van perspectieven onder wetenschappers. Die zouden in de sociale wetenschappen te links georiënteerd zijn. En politieke kleur beïnvloedt mogelijk de onderzoeksresultaten. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) mag het gaan uitzoeken.
Onderbuik
Je verwacht dat juist wetenschappers kritisch zijn op hun interpretaties. En dat moet ook, volgens de Vlaamse bioloog en filosoof Ruben Mersch. Want we zijn geneigd feiten en waarheid naar onze hand te zetten. In zijn onlangs gepubliceerde boek Waarom iedereen altijd gelijk heeft betoogt hij dat onze onderbuik leidend is. Daar zetelt de morele intuïtie en spelen emoties als empathie, loyaliteit aan de eigen groep en heiligheid op. Daarom is het bij een meningsverschil zinvoller om naar die ‘morele onderbuik’ te luisteren, omdat het ons uiteindelijk gaat om waarden en niet om de feiten.
Leugens
Dat niet alleen politici, maar wij allemaal wel raad weten met de feiten, deed cultuurfilosoof Ger Groot onlangs nog uit de doeken in een column in Trouw. Leugens en bedrog horen bij de politiek, want er staat veel op het spel. ‘Daar hoeven we geen krokodillentranen over te plengen’, aldus Groot. De leugen is het smeermiddel van de sociale omgangsvormen, daarom maken we er volgens hem om uiteenlopende redenen ruimhartig gebruik van.
En soms neem je waar wat je verwacht. De caffè latte voor mij op tafel, die stond er dus niet. Dit feit bleek bij nader inzien een cappuccino. Gelukkig draait de wereld gewoon door. Ook Trumps feiten zullen daar niets aan veranderen.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
Beeld: A very Escher Christmas, by Bert Kaufmann CC BY-SA 2.0.
