Green Border (Zielona granica, 2023) van de Poolse auteursregisseur Agnieszka Holland raakt aan het gevoelige en controversiële onderwerp van de toegang van vluchtelingen naar Europa, over de grens tussen Wit-Rusland en Polen. Bij de wereldpremière op het 80e Internationale Filmfestival van Venetië ontving de film de Speciale Juryprijs. ‘Green Border’ wordt nu vertoond op het Movies that Matter-festival in Den Haag, waar het nominaties heeft ontvangen voor de Grand Jury Fiction Award, de Camera Justitia Award en de Students’ Choice Award.
Confrontatie
Gedurende 152 minuten wordt de confrontatie met schendingen van de mensenrechten onverschrokken aangegaan, waarbij een scherpe waarschuwing aan Europa wordt afgegeven. De mensheid, afgeschilderd als kleurloos, wordt geconfronteerd met voortdurende tragedies die zich afspelen aan de grens.
De gebeurtenissen in de film beginnen in oktober 2021, met vluchtelingen die onder doodsbedreigende omstandigheden Europa proberen binnen te komen via de landgrens tussen Wit-Rusland en Polen, en gaan door tot februari 2022, midden in de oorlog tussen Rusland en de Oekraïne. De film eindigt bij de Oekraïens-Poolse grens, waar Oekraïense vluchtelingen gemakkelijk de grens oversteken en Europa binnenkomen. Het scenario van de film, geschreven door Agnieszka Holland, Gabriela Lazarkiewicz en Maciej Pisuk, is nauwkeurig en vol details, met intelligente symboliek verweven door de film.
Zwart-wit
De film opent met een helikopteropname van een weelderig en bosrijk gebied; het portretteert deze locatie als groen, vruchtbaar en ongerept. Maar plotseling gaat het beeld over in zwart-wit, alsof de welvaart van het land verdwenen is. De belangrijkste reden hiervoor kan worden geïnterpreteerd als het verlies van de mensheid in de ‘groene grens’.
Regisseur Agnieszka Holland presenteert de gehele film in zwart-wit, met uitzondering van de openingsscène, die deels in kleur is. De keuze van de regisseur om haar verhaal in zwart-wit te vertellen suggereert een neutrale kijk op het gevoelige onderwerp van de film. Het is ook opmerkelijk dat er oneindig veel schakeringen zijn tussen wit en zwart, waardoor er talloze interpretaties van een situatie mogelijk kunnen zijn (gevangen tussen twee uitersten van zwart en wit).
Een van de belangrijkste motieven in de film is de kwestie van de mensheid. In het universum van de film zijn alle mensen met elkaar verbonden als schakels in een ketting, en ieders lot beïnvloedt de anderen; alle mensen in deze film zijn leden van hetzelfde lichaam en elk onrecht dat de een wordt aangedaan, veroorzaakt pijn bij de ander. De film brengt het punt naar voren dat wanneer we deze menselijke keten doorbreken met onmenselijkheid, zoals het gedrag dat de voormalige Poolse regering en haar grenspolitie in deze film ten aanzien van vluchtelingen vertonen, we in feite onze verbinding met de mensheid zelf verbreken.
Shotkeuzes
In de scènes waarin vluchtelingen aan de ‘groene grens’ worden afgebeeld, maakt de film gebruik van twee verschillende technieken: wide en medium shots. In eerste instantie bieden de wide angles de kijkers een verre blik, in navolging van de perceptie van Europese besluitvormers die vluchtelingen misschien beschouwen als overweldigend voor hun continent. Binnen dit kader geeft de grote lege ruimte rondom de vluchtelingen een indruk van de potentiële capaciteit van Europa, die verder gaat dan wat vaak wordt gedacht.
Bovendien benadrukt de wide angle de kloof tussen perceptie en realiteit. Wat van een afstand wordt waargenomen of gehoord – de Europese perceptie van vluchtelingen – is vaak niet accuraat en lijkt op een wazig beeld waarin de details onduidelijk zijn. Pas wanneer de regisseur overgaat naar shots van dichterbij, krijgt het publiek een genuanceerder inzicht in de situatie.
Deze overgang naar close-ups maakt een diepere verkenning van de emoties, het lijden en de menselijkheid van de vluchtelingen mogelijk. Deze perspectiefverschuiving daagt vooropgezette ideeën uit en verdrijft misvattingen die mogelijk vanuit een ver gezichtspunt zijn gevormd. Plotseling zijn de vluchtelingen niet langer een gezichtsloze massa, maar individuen met unieke ervaringen en ontberingen. Door deze combinatie van shottechnieken moedigt de film kijkers aan om hun eerste indrukken te heroverwegen en bevordert het empathie voor mensen die hun toevlucht zoeken.
Pionnen
In de film ‘Green Border’ worden vluchtelingen afgebeeld als pionnen op een schaakbord, niet in staat om achteruit of vooruit te bewegen, metaforisch gevangen in een wit-zwart vierkant. Deze beknelling wordt georkestreerd door Poolse en Wit-Russische politici. Daardoor ontstaat er een spel aan de grens tussen Polen en Wit-Rusland, waarbij vluchtelingen verstrikt raken in een cyclus van het oversteken naar Pools grondgebied, om vervolgens te worden aangehouden en teruggestuurd naar Wit-Rusland.
Dit wrede spel blijft bestaan, ondanks de onvermijdelijke menselijke slachtoffers die het toebrengt, en niemand is bereid zijn verantwoordelijkheid te nemen. De toeschouwers van deze tragedie zijn de grenswachten, politici en wetgevers, wier blik op vluchtelingen lijkt op die van schapen die naar het slachthuis gaan. De racistische en onmenselijke houding van sommige bewakers blijkt duidelijk uit de denigrerende taal die wordt gebruikt om de vluchtelingen te beschrijven, wat de diepgewortelde vooroordelen binnen het systeem benadrukt.
Een van de politiebewakers zegt terwijl hij aan de telefoon is: “Ik begeleid een paar darkies. Ze stinken zo erg dat het ondraaglijk is.” De racistische en onmenselijke visie komt duidelijk naar voren in deze dialogen; het is duidelijk dat het woordgebruik, dat denigrerend en beledigend is, voortkomt uit de kijk van de blanke suprematistische cultuur op zwarte mensen.
Honden
Door de hele film heen trekt Agnieszka Holland parallellen tussen de acties van grenspolitieagenten en wilde honden, waarbij hun getrainde wreedheid wordt benadrukt. De film suggereert echter ook dat de brutaliteit van de Poolse grenspolitie zelfs de behandeling van dieren overtreft, met extreem geweld en onmenselijkheid.
In een subplot met de titel ‘Julia’ contrasteert het personage van Julia, een psycholoog die vluchtelingen helpt, haar medelevende behandeling van haar honden met haar hulp aan vluchtelingen, wat aanleiding geeft tot reflectie over ware menselijkheid. Julia vertegenwoordigt een ideaal Europees antwoord op vluchtelingen.
In een ander segment met de titel ‘Activisten’ klaagt een vluchteling dat hij wordt ontmenselijkt door de Poolse mishandeling, wat het gevoel weerspiegelt dat hij in een dier wordt veranderd. Deze verhalen onderstrepen de ontmenselijkende impact van het grensbeleid en pleiten voor een meer humane benadering van vluchtelingen.
Menselijkheid
Gedurende de hele film vergelijkt Agnieszka Holland herhaaldelijk vluchtelingen, Polen en aan het einde van de film Oekraïners. Daarnaast volgen we het verhaal van vluchtelingen aan de groene grens en het verhaal van een grenspolitieagent in Polen wiens vrouw zwanger is en binnenkort gaat bevallen. De film laat zien hoe een zwangere Poolse vrouw op Poolse bodem met respect en menselijkheid wordt behandeld, en hoe twee zwangere vluchtelingen en hun ongeboren baby’s met wreedheid worden behandeld. In één scène wordt bijvoorbeeld een Afrikaanse vrouw die acht maanden zwanger is, door Poolse grenspolitieagenten vanuit een vrachtwagen op Pools grondgebied over de prikkeldraadgrens naar Wit-Russisch grondgebied gegooid.
Door deze vergelijkingen legt de regisseur vooral de nadruk op ‘menselijkheid’ en stelt zij discriminatie (in welke vorm dan ook) in verband met mensen in vraag, waarbij ze impliciet stelt dat we allemaal ‘menselijk’ zijn; er is geen superieur of inferieur mens. En misschien wel de belangrijkste vraag die we onszelf moeten stellen is: waar hebben we het over als we het hebben over menszijn?
In ‘Green Border’ beeldt Agnieszka Holland een belangrijke scène af waarin een Pools meisje genereus haar broodje deelt met een Syrisch meisje, wat symbool staat voor empathie te midden van de situatie van vluchtelingen. Achter de Syrische familie lijkt de vlag van de Europese Unie, met zijn twaalf sterren, vervaagd, wat duidt op de veronderstelde steun van de EU aan vluchtelingen, die niet is uitgekomen. In het monochrome palet van de film mist de vlag de gebruikelijke levendigheid; de gouden sterren en de levendige blauwe tint ontbreken, wat een verlies aan eenheid en waarden betekent. In plaats daarvan verdwijnt het op de achtergrond, overspoeld door vuil en verval, bijna onopgemerkt, en weerspiegelt het de desillusie over de Europese solidariteit jegens vluchtelingen.
Grenswachten
‘Green Border’ schildert niet alle grenspolitieagenten over dezelfde kam, en erkent dat ze niet allemaal verstoken zijn van medeleven of haat jegens vluchtelingen koesteren. De film volgt ook de Poolse grenswacht Jan, wiens persoonlijke reis zich ontvouwt als getuige van het lot van de vluchtelingen. Momenten zoals zijn intense protestschreeuw terwijl hij alleen in zijn auto zit, maken zijn innerlijke onrust en ontwakende empathie duidelijk. Hij worstelt met het onrecht waarvan hij getuige is geweest en werpt zijn emotionele pantser af om zijn menselijkheid te tonen. Bij thuiskomst kleedt hij zich uit en krult zich op in een foetushouding, wat kwetsbaarheid symboliseert, vergelijkbaar met vluchtelingen die hun toevlucht zoeken. De troostende omhelzing van zijn zwangere vrouw op dit moment onderstreept de thema’s acceptatie en solidariteit, een diep ontroerende scène.
De Poolse grenswacht symboliseert de huidige generatie in Polen en haar nieuwe regering, terwijl het ongeboren kind de toekomstige generatie vertegenwoordigt. De filmmaker hoopt op een ontwaken dat lijkt op de innerlijke transformatie van onder meer de grenswacht. Dit kind belichaamt de toekomst van Polen en geeft vorm aan wat ons te wachten staat.
In de epiloog, die zich afspeelt aan de grens tussen Polen en Oekraïne, houdt mensenrechtenactivist Jan, die op dat moment vader is, een Oekraïens kind vast. Terugkijkend op zijn daden betreurt de activist de afwezigheid van Jan als vaderfiguur voor kinderen aan de grens tussen Polen en Wit-Rusland. De berouwvolle reactie van Jan onderstreept zijn schaamte en verlangen om afstand te nemen van zijn daden uit het verleden.
De aangrijpende film van Agnieszka Holland ontvouwt zich al met al als een spannend en indrukwekkend drama, dat licht werpt op de bittere en dodelijke gebeurtenissen aan de grens tussen Wit-Rusland en Polen. Hoewel de film door de eerdere Poolse regering werd veroordeeld, overstijgt hij louter politieke kritiek of persoonlijke wraakneming. Het indringende pleidooi van de film strekt zich uit tot buiten Europa en dringt aan op mondiale interventie om deze wreedheden een halt toe te roepen en de stilte van medeplichtigheid te doorbreken.
