Het thema van onderlinge verbondenheid van Laudato Si’ is bijzonder actueel. We bevinden ons met zijn allen in een mondiale coronacrisis. Deze raakt iedereen, maar vooral de meest kwetsbare mensen. We zijn als mensheid met elkaar verbonden en alleen door samen te werken kunnen we deze crisis weerstaan en te boven komen. Het thema van de Laudato Si’-noveen luidt dan ook ‘Alles is verbonden’. De Laudato Si’-noveen is geen op zich zelf staand gebeuren, maar het begin van een jaar lang durend proces van bezinning en gebed voor een wereld die toekomst heeft.
Paus komt op voor de Amazone: van Laudato Si’ naar Querida Amazonia
Afgelopen najaar vond in het Vaticaan in Rome de speciale Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaats. Als opmaat waren er in het hele Amazonegebied bijeenkomsten om gemeenschappen te betrekken bij de voorbereidingen. Daarbij vervulde REPAM, het transnationale netwerk van de katholieke kerk in Amazonia, een sleutelrol. Uitgangspunt voor de activiteiten van REPAM was en is de milieu-encycliek Laudato Si’, ‘Wees Geprezen’ uit 2015 van paus Franciscus. Over deze encycliek zei de Braziliaanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff: “Laudato Si’ van paus Franciscus mag niet gereduceerd worden tot een groene ecologie. Hij verdedigt een integrale ecologie, die het milieu, het sociale, het politieke, het culturele, het alledaagse en het spirituele omvat.”
Medewerkers van REPAM bezochten in het hele Amazonegebied katholieke gemeenschappen, om hen te betrekken bij de voorbereidingen van de Amazonesynode. João Gutemberg, ook bekend als broeder Marista, was een van hen. Hij noemde de ecologische bekering een van de centrale thema’s van Laudato Si’. Gutemberg: “Bekeer je naar de planeet. Bekeer je naar het huis. Dat is een van de centrale thema’s van Laudato Si’. Zodat we niet meer weg rennen uit het huis van de wereld, maar het huis binnen gaan, omdat het het Huis van God is en het heiligdom dat God voor ons leven heeft geschapen. Dus ga dit huis binnen om het te vieren. Bedanken is zorgen en verdedigen. Wanneer het huis wordt bedreigd, zorg dan voor het huis. Paus Franciscus schreef Laudato Si’ voor alle bewoners van de planeet, over ecosystemen, integrale ecologie, mensen in het milieu en het milieu voor het menselijk leven. Het is geen ideologische positie van A, B, C of D noch een religieuze positie van A, B, C of D. Het is een boodschap voor iedereen.”
Vijf jaar geleden, toen Laudato Si’ net uit was, sprak ik over de mogelijke invloed van de pauselijke encycliek met de Franciscaner pater en milieu-activist Edilberto Sena uit de aan de Amazone gelegen havenstad Santarém. En met Gilberto Vieira dos Santos van CIMI (Conselho Indigenista Missionário), een organisatie verbonden aan de CNBB, Conferência Nacional dos Bispos do Brasil (Nationale Conferentie van Bisschoppen van Brazilië). CIMI is in 1972 opgericht door CNBB om op te komen voor het recht op culturele diversiteit van de inheemse volkeren.
Edilberto Sena voert sinds 2001 campagne tegen de (illegale) praktijken van de internationale graanhandelaar Cargill, die vanuit zijn haven in Santarém aan de Amazone-rivier miljoenen tonnen soja uit Brazilië naar Noord-Europa exporteert. Sena werkte in zijn strijd voor het milieu samen met de lokale federale aanklager en campagnegroepen als Greenpeace. Hij verkondigde zijn boodschap om het milieu te beschermen ook wekelijks vanaf de preekstoel en naar ongeveer een half miljoen mensen in het Amazonegebied die hij bereikte met het katholieke radiostation van Santarém. Hij leidde de protesten van lokale gemeenschappen die door grootschalige sojaboeren van hun land waren verdreven. Zijn werk leverde hem onderscheidingen op. Hij was de tweede activist die de mensenrechtenprijs van de Braziliaanse orde van advocaten in ontvangst mocht nemen, maar deed dat met gemengde gevoelens. De eerste die deze onderscheiding had ontvangen, was de Amerikaanse zuster en activiste voor het regenwoud Dorothy Stang. Zij werd op 12 februari 2005, terwijl zij op weg was naar een vergadering van kleine boeren, doodgeschoten door gewapende mannen die gelieerd waren aan illegale boeren. Ook Sena is met de dood bedreigd.
Drie vragen had ik in 2015 voor Edilberto Sena. Ik vroeg hem of hij dacht dat de pauselijke encycliek zou bijdragen aan meer aandacht voor natuurbescherming in de Amazone én of het pauselijk schrijven tot meer sociale rechtvaardigheid voor de inheemse volkeren zou kunnen leiden. Ook wilde ik van hem weten of de encycliek de houding van de politiek zou kunnen veranderen. Het was nog voor de Klimaatconferentie van Parijs 2015 (officieel: 2015 United Nations Climate Change Conference), ook wel COP21 genoemd, die van 30 november tot 12 december 2015 plaatsvond en die afsloot met het Klimaatakkoord van Parijs. President van Brazilië was toen de later afgezette Dilma Rousseff van de Braziliaanse Arbeiderspartij (PT).
Edilberto Sena ging er in 2015 vanuit dat de onderwerpen waarover de paus in zijn encycliek schrijft weliswaar bij COP21 in Parijs aan bod zouden komen, maar dat dit in Brazilië niet tot een ander beleid zou leiden. Edilberto Sena: “De PAC, een programma van de federale overheid om de economische groei een extra impuls te geven, zal niet vroegtijdig verdwijnen. De regering wil de rijkdom van de Amazone benutten om de groei van de economie te ondersteunen en om die reden zal de president (Dilma Rousseff – CCE) de encycliek van de paus prijzen, maar zal de praktijk in deze niet veranderen. Ik hoop dat COP Paris de regering zal dwingen haar overlevingsstrategie te veranderen. We beleven vandaag in Brazilië de dictatuur van het kapitaal, waarbij de exploitatie van de rijkdom van de regio wordt overgedragen aan buitenlandse en zuidelijke bedrijven.”
Of de encycliek kan bijdragen aan meer sociale rechtvaardigheid in de Amazone? Op de middellange termijn wel, dacht hij en noemde een bijeenkomst in 2012 in Santarém van bisschoppen met vertegenwoordigingen van priesters, diakens, religieuze mannen en vrouwen en lekenchristenen van de Amazone-kerken. Daar werd na afloop een document gepubliceerd, ‘Memória e Compromisso’, waarin een duidelijke toezegging werd gedaan om de inheemse volkeren en het Amazonebioom te verdedigen en de vernietiging die in de regio plaatsvindt aan de kaak te stellen. Edilberto Sena: “De encycliek van de paus benadrukt dus de toewijding van kerkleiders om in praktijk te brengen wat zij in dit document schreven. Ik geloof ook dat de strijd van de inheemse volkeren en de diverse volksbewegingen sterker zal worden door de bemoediging van paus Franciscus. Op dit moment bekritiseren een inheemse leider van de Munduruku én dr. Felício Pontes (officier van justitie, specialist in de rechten van inheemse volkeren, Brazilië – CCE) van het Federaal Ministerie de schendingen door de federale overheid rond de waterkrachtcentrales in de regio’s Tapajós en Xingu. De encycliek steunt hen in deze.”
Met betrekking tot de Braziliaanse politiek verwachtte de pater Franciscaan uit Santarém geen mentaliteitsverandering. Edilberto Sena: “Brazilië wordt geregeerd door een zeer bekrompen en reactionaire oligarchie. Het is voldoende te begrijpen dat van de 517 afgevaardigden en 83 senatoren er 270 afgevaardigden afkomstig zijn uit de zogenaamde rurale en zakelijke groepen. De president van de republiek wordt gegijzeld door de oligarchieën en daarom verwacht ik geen serieuze veranderingen in de mentaliteit van Braziliaanse politici. Terwijl we in het maatschappelijk middenveld strijden voor een volksreferendum als een vrij en soeverein onderdeel van een nieuwe democratische grondwet, zijn parlementsleden en senatoren bezig hun eigen politieke belangen veilig te stellen zonder daarbij de wil van de samenleving te respecteren. Daarom verwacht ik geen verandering in hun houding, ook nu niet, na de encycliek van de paus.”
Gilberto Vieira dos Santos van CIMI verwees mij indertijd naar een interview met Dom Erwin Kräutler, destijds de voorzitter van CIMI.
Dom Erwin Kräutler was van 1981 tot en met 2015 bisschop van Xingu en een van de grootste tegenstanders van de bouw van de waterkrachtcentrale in Belo Monte. Hij hekelde de grote mate van onverdraagzaamheid van de samenleving ten aanzien van de inheemse bevolking, de onophoudelijke aanvallen op hun rechten sinds de aankomst van de blanke man in de zogenaamde ‘Nieuwe Wereld’. Voor Kräutler zit het probleem in de Braziliaanse cultuur: “Veel van het didactisch materiaal op school moet worden herzien. De ware geschiedenis van Brazilië moet niet worden verteld vanuit het perspectief van degenen die ‘ontdekten’, maar vanuit het standpunt van de slachtoffers, en dat is wat de inheemse volken in de eerste plaats zijn”.
De Oostenrijkse tot Braziliaan genaturaliseerde bisschop werd door paus Franciscus geraadpleegd voor enkele formuleringen in Laudato Si’. Kräutler bekritiseert het Braziliaanse economische ontwikkelingsproces zoals de paus waarschuwt voor de gevolgen van ongebreideld kapitalisme: “Kiezen voor een groei die het milieu steeds verder onder druk zet is als de tak doorzagen waar we op zitten”. En hij vestigt de aandacht op de afbakening van inheemse gebieden als “een manier om een deel van de Amazone te beschermen tegen de vernietigende kracht van de landbouwindustrie, mijnbouw en waterkrachtcentrales”.
Zelf liet Gilberto weten te hopen dat de encycliek een impact zou gaan hebben op de bescherming van de Amazone, maar ook van andere biomen in Brazilië en in de wereld. Gilberto Vieira: “De paus benadrukte dat de encycliek er is voor iedereen, christen of niet. Hoewel velen die verantwoordelijk zijn voor de vernietiging van de natuur in Brazilië en elders beweren christenen te zijn, hebben ze niets met de zorg waarvoor we allemaal zijn geschapen. Er is een verkeerde uitleg van het boek Genesis; velen verstaan de natuur domineren als haar exploiteren tot ze volledig is uitgeput. Zo gaan velen om met de Amazone, met de Cerrado, die net zo belangrijk is als de Amazone. We moeten een mentaliteitsverandering bewerkstelligen, niet alleen van degenen die de natuur exploiteren, maar ook van hen die deze verandering kunnen eisen.
De encycliek versterkt de positie van CIMI en andere organisaties en van de inheemse volkeren zelf. De paus benadrukt in zijn tekst hun rol bij de zorg en het behoud van hun grondgebied. Wij hopen dat zij, maar ook de quilombolas (nazaten slaven – CCE) en andere traditionele gemeenschappen, door het document zullen worden gesterkt.
De kerk heeft nog steeds een belangrijke invloed op de maatschappij. De betrokkenheid van de paus en zijn houding kunnen een positieve impact hebben op de zorg voor het ‘gemeenschappelijke huis’, zoals in het document wordt opgemerkt.
Wat politici betreft, ik denk niet dat het bij velen leeft. Sommigen, zij die dichter bij de inheemse volken staan, hebben wel al gezegd dat de encycliek erg belangrijk is. Maar velen, vooral diegenen wier campagne werd gefinancierd door mijnbouwbedrijven en de landbouwindustrie, zijn niet gevoelig voor de uitlatingen van de paus. Ik hoop het, maar zie het niet gebeuren.”
We zijn inmiddels vijf jaar verder. President van Brazilië is sinds 1 januari 2019 de uiterst rechtse politicus Jair Bolsonaro, een man die weinig op heeft met de Amazone en de inheemse volken.
Zoals gezegd vond in Rome in de herfst van vorig jaar de Amazonesynode plaats. Deze werd voorafgegaan door het Instrumentum Laboris (Latijn voor ‘werkinstrument’), een officieel document van het Vaticaan dat wordt gebruikt bij een Algemene Vergadering van de Synode van Bisschoppen. Het Instrumentum Laboris van de speciale vergadering van de bisschoppensynode voor het Pan-Amazonegebied werd op maandag 17 juni 2019 in het Vaticaan vrijgegeven. De kern ervan is ‘de roep van de Amazone die de kerk vraagt haar bondgenoot te zijn in het bereiken van iedereen, vooral de armen, die op zoek zijn naar echte vervulling en menselijke waardigheid in hun leven’. Het werkdocument was het resultaat van een luisterproces dat begon met het bezoek van paus Franciscus aan Puerto Maldonado in Peru, in januari 2018, en werd voortgezet met overleg in het Amazonegebied en een tweede bijeenkomst van de Pre-Synodale Raad in mei 2019.
Tijdens de synode spraken bisschoppen, religieuzen en maatschappelijke leiders uit negen kerkprovincies in het Amazonegebied gedurende drie weken met elkaar. Ook deskundigen uit andere delen van de wereld participeerden; onder hen waren klimaatwetenschappers, zoals de Braziliaanse klimaatwetenschapper Carlos Nobre, en de oprichter van de activistische Slow Food beweging Carlo Petrini. Het thema was: ‘Amazonia: nieuwe wegen voor de kerk en voor een integrale ecologie’. De gesprekken gingen onder andere over sociale rechtvaardigheid, de situatie van de inheemse volken en de klimaatverandering als gevolg van ontbossing.
“Wij kwamen naar Rome met onze kleuren, onze dromen”, zeiden de inheemse deelnemers aan de synode. “Een schreeuw om leven vanuit de Amazone”, noemde een kardinaal het.
Paus Franciscus deelt de dromen van de Amazonebewoners. “Het geliefde Amazonegebied staat voor de wereld in al zijn pracht, zijn drama en zijn mysterie.” Zo begint hij de postsynodale apostolische exhortatie Querida Amazonia, zijn reflectie op het slotdocument van de Amazonesynode. Zoals Jozef in het oud-testamentische verhaal legt paus Franciscus de toekomst van de kerk in de Amazone uit in dromen. Er is de sociale droom waarin de kerk naast de armen en onderdrukten staat en het Amazonegebied een plaats van dialoog wordt. In de culturele droom draagt men zorg voor de vele facetten van de Amazone en is er een voorkeur voor interculturele ontmoetingen. De ecologische droom combineert de zorgen voor het milieu en voor mensen en zet in op duurzame ontwikkeling. De laatste droom is kerkelijk en gaat over de wens om te komen tot een kerk met een Amazone-gezicht. Over dat onderwerp valt veel te zeggen. Ik citeer hier echter João Gutemberg van REPAM: “Met de Amazone omgaan als Querida, Geliefde, is goed voor je kennis, zorg en toewijding. De titel is suggestief, waardeert het belang van dit gebied en zijn mensen. Wie van iets houdt, zorgt ervoor!”
Wie van iets houdt, zorgt ervoor! Dit brengt mij terug bij Edilberto Sena, de activistische Franciscaan uit Santarém.
Edilberto: “Het is dapper dat je de mening wilt weten van een 77-jarige priester, die met hart en ziel betrokken is bij de strijd om het leven te verdedigen en die het niet altijd met veel leiders eens is.”
Ook dit keer heb ik drie vragen voor hem. Als eerste: Heeft hij de synode ervaren als een belangrijke basis voor de toekomst van de Amazone?
Edilberto: “Ik begin met een populair liedje, Terra e céu*, dat zegt:
Se o boi soubesse da força que tem
Não puxava carroça
E a abelha, da dor da picada
Não roubavam seu mel
(Als de os wist hoeveel kracht hij had
Hij had geen wagen getrokken
En de bij, van de stekende pijn
Ze hadden zijn honing niet gestolen)
Als de kerk de kracht van Brazilië en de Amazone zou begrijpen, zou ze niet in de situatie zijn waarin ze zich nu bevindt, in het proces van vernietiging. Maar de kerk (het leiderschap), die zelf uitstekende ‘profetische’ documenten produceert, is niet in staat om vanuit haar bases de krachten te bundelen om regeringen en vernietigers van de Amazone en het land, zoals nu de Bolsonaro-regering, onder druk te zetten. Het Amazone synodedocument is zeer compromisloos en paus Franciscus is nog meer betrokken, maar in de praktijk zijn de leiders van de kerk in Brazilië (bisschoppen, CNBB, priesters en religieuzen) meer bezig met het sacramentaliseren van de mensen en het cultiveren van devoties dan met het verbinden van GELOOF (hij zegt het met nadruk – CCE) en Leven … Ik denk dat de SYNODE zal helpen het gedrag van een deel van de kerkleiders te veranderen, maar helaas zal dat nog niet de helft van het totaal betreffen. Kijk wat er is gebeurd met de documenten van de bisschoppen van de Amazone uit 1972 en 2012.”
Zal er nu, als een gevolg van de synode, waarbij ook niet-religieuzen aanwezig waren, meer worden samengewerkt tussen sociale en religieuze organisaties die actief zijn in de Amazonelanden, is mijn volgende vraag.
Edilberto: “Ik denk het wel. Precies hier in ons aartsbisdom is er ervaring met een proactieve dialoog tussen het samenwerkingsverband van pastoraal werkers, de Commissie voor Justitie en Vrede en leiders van sociale bewegingen die proberen de ernstige sociale problemen in de regio aan te pakken. Net als hier zijn er toegewijde kerkmensen in andere regio’s, ook al is de meerderheid dat niet.”
En hoe ziet nu, na de synode, de toekomst eruit, niet alleen voor de mensen van de Amazone, maar ook voor het milieu, voor de planeet, wil ik als laatste van hem weten.
Edilberto: “De toekomst van onze Amazone inclusief mensen, bossen, rivieren, bodem en ondergrond zie ik met bezorgdheid tegemoet. De voortdurende vernietiging wordt verder aangemoedigd door de nutteloze regering van Bolsonaro en zijn ministers, met name die van milieu, landbouw en onderwijs. Deze vernietiging is zo ernstig dat onderzoekers van INPE (Braziliaanse Nationale Instituut voor Ruimte Onderzoek – CEE) en Carlos Nobre zeggen dat ongeveer 20.5 procent van het Amazone-regenwoud al is vernietigd en dat bij 25 procent de regio een savanne zal worden. Dat kan de komende dertig jaar gebeuren, wat de apocalyps van de planeet zal betekenen. Om je een idee te geven: alleen al in onze regio Santarém (inclusief de gemeenten Belterra en Mojuí) is tegenwoordig meer dan tachtigduizend hectare sojaplantage, wat betekent dat er geen bos meer is.”
Dezelfde vragen die ik aan Edilberto Sena stelde, leg ik ook weer voor aan Gilberto Vieira dos Santos van CIMI.
Gilberto: “Het hele proces van voorbereiding van de synode was om onze missie onder de inheemse volken duidelijk te krijgen en te versterken. In dialoog met de volken hebben we gezien dat veel van wat we denken en doen daarbij op de goede weg is. Dit werd opnieuw bevestigd in het Instrumentum Laboris en in de synode zelf toen paus Franciscus de inheemse volken speciale ruimte gaf en hen op een ongekende manier liet deelnemen.
Wij zijn van mening dat de synode en paus Franciscus het belang van de zorg voor de Amazone versterkt onder de aandacht brengen, en dat daarbij de diverse volkeren die er wonen en al eeuwen samenleven niet moeten worden vergeten. Ik denk dat door de krachtige signalen van de woorden en handelingen van de paus de samenwerking sterker zal worden. Maar het blijven uitdagingen, zeker nu we op dit moment een regering hebben die tegen alle mensenrechten en ook de rechten van de natuur ingaat.”
Querida Amazonia bracht de Amazone een versterkte Hoop, zegt Gilberto Vieira.
“Nummer (40) van de exhortatie, bijvoorbeeld: ‘In elk project voor het Amazonegebied is het noodzakelijk zich het perspectief van de rechten van de volken en de culturen eigen te maken en zo te begrijpen dat de ontwikkeling van een maatschappelijke groepering (…) vraagt om een prominente rol van de lokale maatschappelijke acteurs op basis van hun eigen cultuur. Zelfs het idee van levenskwaliteit kan niet worden opgelegd, maar moet begrepen worden binnen de wereld van symbolen en gewoonten die aan iedere menselijke groepering eigen zijn. Maar als de voorouderlijke culturen van de oorspronkelijke volkeren zijn geboren en ontwikkeld in nauw contact met de omringende natuurlijke omgeving, is het moeilijk voor hen om ongedeerd te blijven als die omgeving verslechtert.’
Dit deel bevestigt opnieuw dat de projecten die voor de Amazone worden voorgesteld door sectoren vanuit de macro-economie en de federale overheid – mijnbouw, waterkrachtcentrales, enzovoort – botsen met de ontwikkelingsperspectieven van de Amazone. ‘Zelfs niet het begrip levenskwaliteit’ legt ons de noodzaak op om te heroverwegen dat ons consumptiepatroon, algemeen en op iedereen van toepassing, niet noodzakelijk de juiste vorm is om de dialoog aan te gaan met deze ‘Goed Levende’ volken.
Ik geloof dat de exhortatie hierin ook verwijst naar onze rol als kerk. We moeten (en wij bij CIMI hebben geprobeerd dit sinds onze oprichting in praktijk te brengen) de incarnatie leven. Hierin lezen we ook inculturatie**. Twee dimensies van Christus zelf: God die incarneert en zichzelf inculteert in het leven van de mensen. De paus vermaant ons ook vanaf het begin: (6) ‘Alles wat de Kerk aanbiedt, moet op elke plaats ter wereld op een originele manier worden geïncarneerd, zodat de Bruid van Christus veelvormige gezichten kan aannemen die de onuitputtelijke rijkdom van de genade beter tot uiting brengt. De prediking moet geïncarneerd zijn, de spiritualiteit moet geïncarneerd zijn, de structuren van de kerk moeten geïncarneerd zijn.’
Wordt vervolgd.
* Nando Cordel – Terra e céu (1982)
**Inculturatie: proces waarbij elementen uit een bepaalde religie of cultuur geïntegreerd worden in een andere cultuur.
