Het begon met een telefoontje. Een onbekende stem zei dat hij van Mara Salvatrucha was, een van de twee grote gangs in El Salvador, en verzocht Carlos om beschermgeld te betalen. In de dagen daarop bleef de man bellen. Carlos – die niet met zijn echte naam en zaak in de krant wil uit angst – heeft een autowasserij in een van de hoge middenklasse wijken in het westen van San Salvador, maar de gevraagde wekelijkse honderd dollar kon hij simpelweg niet betalen. De gangsters hadden zijn onderneming te hoog ingeschat. Carlos ging met zijn telefoon naar de politie. De anti-afpersingseenheid luisterde met een gesprek mee, en raadde hem aan zijn telefoonnummer te veranderen en alles te vergeten. Zolang ze niemand op heterdaad konden betrappen was er ook geen zaak.
Dus verfde Carlos een nieuw telefoonnummer op zijn voorgevel en wachtte af. Het bleef achttien maanden stil, maar op zekere dag liep er een jongen zijn zaak in met een telefoon. Hij zei dat Carlos over een uur gebeld zou worden, en vertrok weer. Carlos overlegde met de politie, die adviseerde niet op te nemen. Maar Carlos’ werknemers waren bang; het zou niet de eerste keer zijn dat de gangs beginnen met het vermoorden van een werknemer. Dus nam Carlos op. Het waren inderdaad de maras; een man die beleefd goedemiddag zei en vroeg hoe het met Carlos ging.
In de dagen daarop ging het bellen weer steeds door. De man zei dat hij wist dat Carlos bij het stoplicht stond te wachten of in de supermarkt was. Hij zei te weten waar Carlos’ zoon was, of dat zijn vrouw bij de kapper zat. Hij vroeg dingen als: “Wil je liever dat mensen jouw foto aan de muur in je eigen huis zien hangen, of in de krant?”
Ultimatum
Uiteindelijk kwam het ultimatum: Carlos moest vanaf aankomende zaterdag wekelijks die honderd dollar betalen, anders zouden ze de maandag daarop langskomen in zijn zaak. Maar, in ruil voor dat geld beloofde de gangster om Carlos beter te beschermen dan de politie kon doen: hij zou geen last hebben van rivaliserende gang Barrio 18, wiens territorium op het kruispunt verderop in de straat begint.
Carlos praatte met zijn familie, maar kon maximaal wekelijks vijftig dollar vrijmaken. Voor de rest van het bedrag beloofde hij auto’s te wassen voor de gang. De man aan de telefoon vond het een goed idee. Sindsdien staat er iedere week iemand op de stoep om de vijftig dollar te innen, en worden er geregeld auto’s afgeleverd om schoon te maken. Het zijn altijd angstige momenten: de gangsters zijn onvoorspelbaar en vaak erg opgefokt. Bovendien is het gevaarlijk een auto van MS in zijn zaak te hebben, terwijl Barrio 18 zo dichtbij is.
Dagelijkse moorden
Carlos’ verhaal is er een uit duizenden in hoofdstad San Salvador. De stad wordt geregeerd door gangs, waarvan de grootste Mara Salvatrucha (afgekort als MS-13) en Barrio 18 zijn. Volgens de website Insightcrime zijn er in het land zo’n 20.000 gangleden actief. Maar de werkelijke nummers liggen vermoedelijk hoger. De onderverdeling van de territoria is soms herkenbaar aan de graffiti: 18 of MS-13. Binnen hun eigen territorium ‘beschermen’ de gangs ondernemers als Carlos, maar wie niet betaalt wordt zelf al snel vermoord. Er zijn geregeld shootouts tussen de gangs, waardoor bijna dagelijks een dood ganglid op de stoep of langs de kant van de weg wordt aangetroffen. Het kleine land kende een gemiddelde van bijna elf moorden per dag in 2014, waarmee het hoog in de top van gevaarlijkste landen wereldwijd eindigt.
Carlos vertelde dat hij dagelijks bang is, de gangster domineren zijn leven. Familie een paar straten verderop kan hij niet meer opzoeken, omdat zij in Barrio 18 gebied wonen en hij nu onder Mara Salvatrucha valt. Maar in ieder geval leeft hij nog: veel bevriende ondernemers hebben het niet gered. In de week die wij voor dit onderzoek in San Salvador doorbrachten, werden we dagelijks geconfronteerd met de moorden. Op een dag reed de bus niet, omdat de chauffeur was vermoord. Zijn baas had geen afpersingsgeld betaald. Onze gastheer vertelde over zijn neef, die ook was vermoord omdat hij niet had betaald. Daarnaast was onze gastheer ook een vriend verloren, doodgestoken door een inbreker.
Het maakte niet uit met wie we spraken in de stad: iedereen had wel een verhaal over moord in zijn kringen. Twee keer in die week zagen we vanuit de auto een geel politielint, waarmee een zandweg was afgezet, bewaakt door speciale eenheden van de politie – een van die twee incidenten konden we de volgende dag in de krant terugvinden: er waren acht doden gevallen bij een inval op een trainingskamp voor gangsters.
Voetballen met gangleden
De 26-jarige psycholoog Alan Henriquez vertelde hoe hij opgroeide tussen de gangs in Santa Tecla, een voorstad van San Salvador. “Als achtjarige voetbalde ik met de grote jongens. We wisten dat ze foute dingen deden, maar begrepen het niet zo. Tot we op een dag schoten hoorden. We renden ernaartoe en zagen een lijk midden op straat: een jongen van een rivaliserende gang was eerst in elkaar geslagen, vervolgens met machetes bewerkt en daarna negen keer in zijn rug geschoten.”
Naarmate hij ouder werd begreep Alan steeds meer van de wereld waarin hij leefde: zijn woonwijk was onderverdeeld in territoria, waarbinnen de gangs agressief verloren jongeren rekruteerden. Alan zelf werd nooit gevraagd, en uiteindelijk zelfs door de jongens waarmee hij voetbalde verteld dat hij maar niet meer moest komen; hij kwam uit een stabiel gezien en had teveel mogelijkheden. Zo iemand was geen betrouwbaar ganglid.
De gangleiders richten zich specifiek op jongeren uit gebroken gezinnen, die een sterke behoefte hebben aan een familie. De gang wordt hun familie. Meestal gaat de rekrutering gepaard met geweld: wie niet bij de gang wil komen, wordt vermoord. Deze gewelddadige manier van verspreiding lag ten grondslag aan de naam Mara Salvatrucha: ze hebben zichzelf vernoemd naar de moordlustige mierenfamilie Marabunta.
“Veel mensen vinden dat we alle gangsters moeten doodschieten”, vertelde Alan. “Maar geweld lokt alleen maar meer geweld uit. Het is belangrijk dat we de gangs niet als een losstaand fenomeen zien. Zij komen voort uit de problemen die ons land kent: armoede, corruptie, wapenhandel. Als we iets aan de gangs willen doen, moeten we deze problemen aanpakken.”
Gevangenis als hoofdkwartier
In hoeverre de gangs kunnen teren op corrupte ambtenaren blijkt al uit het feit dat het merendeel van de afpersingstelefoontjes uit de gevangenis wordt gepleegd. Afrekeningen worden vervolgens door de grondtroepen van gangsters in de wijken uitgevoerd. Momenteel wordt er gewerkt aan een wet die telecombedrijven verbiedt om nog telefoonsignaal aan te bieden rondom gevangenissen. Al langer probeert de overheid dit voor elkaar te krijgen, maar nu zou het menens worden: wanneer over drie maanden een signaal te ontvangen blijkt, krijgt het bedrijf daarvoor een boete van $ 753.000 per dag, aldus de plaatselijke krant El Faro. Maar wat dit wetsvoorstel vooral laat zien, is hoe makkelijk telefoons de gevangenis in gesmokkeld worden en hoe weinig grip de overheid op gevangen heeft.
Intussen zijn de gangs een alles overheersend deel van het dagelijks leven van de Salvadoranen geworden. Wie het kan betalen heeft privébeveiliging en stuurt zijn of haar kind naar een privéschool om te voorkomen dat die gerekruteerd wordt. Sinds de politie en het leger de gangs meer opjagen, organiseren die zich ook steeds beter. De kenmerkende tatoeages in het gezicht komen minder voor, evenals de graffiti in de straten; waardoor de gangs zich steeds meer onzichtbaar door de stad bewegen.
Eén ding is zeker: ze zijn overal, van de arme wijken als Soyapango en Mejicanos tot in de luxe wijken als Escalón en San Benito. Het grootste deel van de bevolking heeft dagelijks te maken met geweld en de afpersing. Zij leven, net als Carlos, constant in angst.
Update
Update 28 april 2015: Bijna elf jaar lang hadden de gangsters van Mara Salvatrucha en Barrio 18 aparte gevangenissen, om bloedvergieten tijdens de gevangenschap te voorkomen. Vorige week zijn 1.177 leden van Barrio 18 verplaatst naar een gevangenis waar al leden van leden Mara Salvatrucha vastzaten. Het is een volgende stap in het gevecht van de overheid tegen de gangsters, wat veel spanning in de stad veroorzaakt. Afgelopen weekend gingen de gangs de straat op en bedreigden privébewakers uit de weg te blijven. Het gerucht gaat dat ze een senator zullen vermoorden.
Update 2:
Over heel 2015 werden in totaal 6.670 mensen vermoord in El Salvador, wat neerkomt op een gemiddelde van iets meer dan 18 moorden per dag op een bevolking van 6,3 miljoen.
