Die paar laatste plaatsen voor de cursus Ultrasound (zie hierboven de uitnodiging) zullen vast wel vergeven zijn. Want het belang van echografie/ultrasound is alleen maar aan het toenemen. Zeker in acute situaties als de SEH (Spoedeisende Hulp). Hoe is dat uiteindelijk zo gekomen? Al vrij snel na het begin van de interessante lezing van Jan Somer in het Rijksmuseum Boerhaave te Leiden op woensdag 19 december 2018 realiseerde ik mij iets. Ik heb -deels vanaf de zijlijn- ook wel degelijk het begin meegemaakt van de ontwikkeling van ultrasound (Echografie). Daarover een andere keer.
Uitdaging
Toen ik las over de lezing was ik meteen verkocht. Ik spoed mij naar het Rijksmuseum Boerhaave in Leiden. Jan Somer is een bescheiden man. Hij wordt geïntroduceerd door Bart Grob, conservator. Het publiek bestaat voor een belangrijk deel uit vrienden en bekenden. Aan de onderlinge gesprekken te horen, heel veel kenners van de materie. Jan Somer probeert het verhaal zo eenvoudig mogelijk te vertellen, daarbij wel af en toe gehinderd door de techniek (!) zoals de laptop. Het is een boeiend verhaal.De eerste publikaties over echografie verschijnen midden 1950. Heel plastisch beschrijft Jan Somer dat als ‘geluid’ dat je kunt zien. Zijn motto slaat op het zichtbaar maken van structuren met geluid, het kunnen zien van geluid slaat op de gebruikte Schlieren-optische techniek. Zelf begon hij in 1961 in het voormalig medisch fysisch instituut van TNO met experimenteren. In 1967 heeft hij over realtime scannen gepubliceerd.
Daarvan zijn wat filmpjes bewaard. De originele apparatuur is sinds begin 1980 in het depot van het Museum opgeslagen.
Echoscopie
Echoscopie is een toepassing van geluid. Alles boven de 20.000 Hz heet ultrageluid. Maar we spreken eigenlijk over MegaHertz (MHz) in de geneeskunde. Tweeënhalf megahertz (bij Oogheelkunde zelfs 10 MHz zo vertelt Jan later aan mij). Het gaat vooral om het belang van realtime scannen. Bij TNO spreken ze over de electroscan, waarmee hij In Utrecht (Neurologie) en later Leiden aan de slag gaat bij wijlen Prof.Dr. H.A.C. Kamphuisen. Geluid geeft golven in een elastisch medium. Jan laat een animatie zien van een lopende longitudinale golf. Afwisselend verdichting en verdunning. De toepassing van het piëzo-elektrische element leidt tot een doorbraak. Vorm versus spanning. De A-scan (1-dimensionaal) maakt gebruik van een taster van lood-zirkonaat-titanaat . De reflecties zijn zichtbaar op een oscilloscoop.
Footprint
De mechanische basiskennis voor tweedimensionaal scannen was er al wel. Nog steeds niet realtime. Het was zoeken naar de combinatie van realtime met kleine footprint (venster) en tweedimensionaal. Het kleine venster betekent bijvoorbeeld dat je tussen ribben door kunt scannen (kijken) naar onderliggende structuren als het hart. Inspiratie werd opgedaan uit ontwikkelingen in radar- en sonar-technologie. In een video fragment dat ik maakte tijdens de voordracht, legt Jan Somer een en ander uit.
Intermezzo
Hij toont een subduraal hematoom (hersenbloeding) en een aneurysma (vaatverwijding) in het lichaam met de echografie. De neurologen (echo-encephalografie)) en gynaecologen waren early adopters. De echocardiografie is pas later opgekomen. Nu zelfs driedimensionaal. In de discussie wordt nog gesproken over veiligheid. Die staat niet ter discussie. Hersenonderzoek in de vorm van echo-encefalografie kwam abrupt tot staan door de introductie van de CT-scan in de neurologie. Onderzoek aan weke delen in de schouders (heeft Jan kennelijk zelf ondervonden) geschiedt met uitsluitend hoge frequentie. Interessant is de discussie waarom Jan in deze fase er eigenlijk aan begonnen is. Met dank aan Jan Somer en Bart Grob voor hun op- en aanmerkingen bij dit manuscript. Compliment voor Rijksmuseum Boerhaave.
Nadere details
Jan Somer, Technisch Wetenschapper in ruste bij Universiteit Maastricht is in Maastricht terecht gekomen omdat het MFI-TNO ( Medisch Fysisch Instituut – TNO) kort na 1975 dreigde te worden opgeheven, hetgeen inderdaad is gebeurd. Hij kwam terecht bij de “Medische Faculteit in oprichting” bij het Biomedisch Centrum. Daar heeft hij getracht zijn onderzoek op echoscopisch gebied voort te zetten. Met name heeft hij gewerkt aan een methode om met een “optische computer” om een veel grotere scan-snelheid te bereiken. Dit om eventueel driedimensionale beelden te kunnen genereren. Zover heeft het niet mogen komen. De gigantische ontwikkelingen in de halfgeleider-, chip- en digitale computer-techniek maakten dat concurrentie met analoge methoden zinloos werd. Bij het MFI-TNO heeft hij de gelegenheid gehad pionierswerk te verrichten op een totaal nieuw gebied, namelijk de toepassing van ultrageluid voor medisch-diagnostische doeleinden. Daar heeft hij zich geworpen op het nijpende probleem van real-time tweedimensionale beelden. De beschikbare methoden berustten allemaal op handmatige bediening van de taster (de zend- en ontvanger)
https://youtu.be/xJpzoYdn-no
https://rijksmuseumboerhaave.nl/te-zien-te-doen/50-jaar-electroscan/
http://www.ob-ultrasound.net/history1.html
www.deus.nl
