Waarom werd het wereldnieuws? Omdat een van de werken gemaakt zou zijn door Adolf Hitler – en spectaculair nieuws rond Hitler wordt altijd wereldnieuws. Ook omdat juist de nazi’s kunstwerken die hen niet aanstonden vernietigden. En ook vanwege Jimmy Carrs eigen “problematisch kunstenaarschap”, omdat hij – bij wijze van zieke grap of gemeend – de massamoord op Roma en Sinti een positief aspect van de Holocaust noemde.
De scherpste kritiek kwam van journalist en antisemitismebestrijder Jonathan Sacerdoti, die in een radiointerview het Channel 4 programma bestempelde als een “uiterst ziek stuk amusementstelevisie.” En zei: “Dit is geen debat over vrijheid van meningsuiting, dit is wanhopige aandachttrekkerij.”
Maar. Was het een echte Hitler of een fake?
In alle commotie vóór de uitzending werd echter grotendeels voorbij gegaan aan het gegeven dat vrijwel alle aan Hitler toegeschreven schilderijen en tekeningen, die sinds 1945 op de markt verschenen vals zijn – het zijn vervalsingen (nabootsingen van authentieke werken) of fakes (die in niets lijken op de werkelijke objecten).
Ian Katz, de verantwoordelijke programmadirecteur van Channel 4 verklaarde aan The Guardian dat een “kunstexpert” was ingehuurd om de werken bij gerenommeerde veilinghuizen te kopen.
Alleen: gerenommeerde veilinghuizen verkopen sinds 1960 géén aan Hitler toegeschreven werken meer. Niet omdat ze vrijwel allemaal vals zijn of uit morele gronden, maar, zo verklaarde een woordvoerder van Sotheby’s London in 1967, terugblikkend op de laatste Hitlerveiling by Sotheby’s in 1960: “Er ontstond toen zo’n ophef dat het meer moeite kostte dan dat het waard was. De gemoederen liepen hoog op en we willen niet nog meer problemen.”
Onbeantwoorde vragen vóór de uitzending
Dit alles deed bij de handvol echte specialisten op het gebied van Hitlers “kunstproductie” – waaronder uw verslaggever – de indruk ontstaan dat het zogenaamde Hitlerwerk in de tv-show naar aller waarschijnlijkheid nep zou zijn. Maar Channel 4 weigerde vóór de uitzending op vragen in te gaan. Ook navraag bij mensen die de opnames op 12 oktober hadden bijgewoond leidde tot niets: deze hadden allen een geheimhoudingsverklaring met boeteclausule ondertekend. Zodoende konden de echte experts vóór de uitzending op dinsdag 25 oktober 2022 niets met zekerheid over de vermeende Hitler verklaren.
Tijdens de uitzending
Dat veranderde tijdens de uitzending. De “Hitler” die Jimmy Carr aan het publiek ter beoordeling voorlegde met de woorden: “Als u de Hitler wil redden, beweeg dan naar rechts – dat is naar extreem rechts”, werd door uw verslaggever ogenblikkelijk herkend als een fake.
Het werk dook voor het eerst op bij een Spaans veilinghuis in 2015, waar het voor €7.800,- verkocht werd. Het is een aquarel, waarop een gebouw dat Spaans- of Zuid-Amerikaans aandoet is afgebeeld. Op de achterkant staat de tekst: “Stift bei Welß /18 Februar 1921 / Adolf Hitler”. En bij het werk werd een schimmig herkomstverhaal verteld, dat bij het natrekken volstrekte kolderpraat bleek te zijn.
Nu is uit archiefonderzoek bekend dat Hitler alleen aquarellen (lees: met waterverf ingekleurde tekeningen) voor de verkoop schilderde in 1910-1914. Op die werken staan louter Weense en Münchener stadsgezichten afgebeeld. Stuk voor stuk zijn het vergrote kopieën van afbeeldingen op foto’s en ansichtkaarten. Er is één authentiek werk uit 1906, waarop een gebouw bij Linz te zien is. Daarnaast bestaan er een tot drie aquarellen uit 1914-1917 die mogelijk echt zijn – maar die in niets lijken op de door Carr gepresenteerde “Hitler”. Op basis van getuigenverklaringen kan met zekerheid gesteld worden dat Hitler na 1918 geen enkel schilderwerk vervaardigd heeft: hij was vanaf 1919 fulltime volksmenner en politicus. Oftewel: de datering “1921” is genoeg om het werk als een fake te bestempelen.
Werd er in de Carr-show gezegd dat het om een echte ging? Ja en nee. Eerst was het: “believed to be by Hitler”. Maar ook: “This one has been authenticated by the auctioneers. This one is being TRADED as a Hitler”
De veilinghuizen en de ingehuurde expert
Dat brengt ons naar de veilinghuizen die in “Hitlers” doen en jaarlijks wereldwijd ergens tussen de 50 en 200 stuks verhandelen (nota bene: Hitler heeft naar aller waarschijnlijkheid in zijn hele leven hooguit 150 aquarelletjes gemaakt). Deze bedrijven hebben allemaal in hun verkoopvoorwaarden dit soort clausules staan:
“Noch de verkopers noch de veilingmeesters zijn verantwoordelijk voor de authenticiteit, toeschrijving, echtheid, oorsprong, auteurschap, datum, leeftijd, periode, conditie of kwaliteit van enig kavel. Alle verklaringen, hetzij mondeling gedaan of opgenomen in een catalogus, reclamemateriaal, of op enige wijze gedaan met betrekking tot dergelijke zaken, zijn slechts meningen en mogen niet worden opgevat als harde verklaringen of feiten.”
Oftewel: zelfs de garantie tot de deur ontbreekt.
En hoe zit het dan met de door Channel 4 ingehuurde kunstexpert, die de werken die in deze show figureerden, aangekocht had? In de aftiteling werd alleen de Britse kunstenaar Mark Farid als “art consultant” genoemd. We vroegen hem of hij de inkoper was of wist wie dat dan wel was: hij weigerde daarop antwoorden te geven en verwees naar de persvoorlichter van Channel 4.
Wisten Channel 4 en Jimmy Carr dat het werk nep was?
Als er een echte Hitler-”kunst”-expert was geraadpleegd, hadden ze het geweten. Als een redacteur even op internet had gezocht, dan was het in 2015 verkochte nepwerk ontdekt. Of er was sprake van grove nalatigheid van de kant van Channel 4, of er was sprake van opzettelijke misleiding.
Hoe dan ook: feit is dat Channel 4, door de vervalsing te kopen, de vervalsingsindustrie heeft gefinancierd en vervalsers inspireert om meer fake Hitlers te produceren.
De kettingzaagguillotine voor de (fake) Hitler
Om het geheel nog zieker te maken werd het Hitler-werk verdedigd door een Jood, de schrijver en acteur Jolyon Rubinstein. Hoewel hij terecht stelde dat het juist Hitler was, die kunstwerken vernietigde, blijft het een gotspe dat hij zich voor het karretje van de zieke programmamakers liet spannen. Elk weldenkend mens had medewerking aan deze doorzichtige publiciteitsstunt geweigerd.
Hoe het ook zij, zoals te verwachten oordeelde het studio-publiek dat het zogenaamde Hitlerwerk kapot moest. Channel 4 had kosten noch moeite gespaard om dat zo gruwelijk mogelijk te doen: het werk werd in een guillotine-achtige constructie geplaatst. Met als vernieuwend aspect dat er geen valbijl omlaag viel, maar dat de Hitler omlaag werd gezakt in zeven in serie geschakelde kettingzagen, die het “kunstwerk” uiteen reten.
De andere werken
Naast de Hitler werd ook geoordeeld over het lot van kunstwerken van andere “problematische” kunstenaars. Zoals een op Afrikaanse maskerkunst gebaseerd vaasachtig object “van” Pablo Picasso. Picasso zou “problematisch” zijn vanwege zijn omgang met vrouwen. Een buste gemaakt door Rachel Dolizal, een witte dame die claimt van kleur te zijn. Een werk van de Britse beeldhouwer Eric Gill (1882-1940), een man die zich aan z’n dochters vergreep. Een racistische cartoon uit de Amerikaanse Burgeroorlog. Waren dat wel authentieke werken? Gezien de aankoop van de valse Hitler is dat zeer de vraag. Maar echt of niet: de Picassovaas mocht blijven bestaan.
De complete onzinnigheid van het concept
Los van de vraag of de gepresenteerde werken al dan niet authentiek zijn, is het hele concept van deze tv-show onzinnig. Hitler was géén kunstenaar.: hij heeft nooit zelfstandige, autonome kunstwerken gemaakt, alleen kopieën. Picasso en Gill waren wél kunstenaars. En ongeacht wat ze verder deden: het is onzinnig om hun werken en hun privélevens op één lijn te stellen.
De zinloosheid van het vernietigen van fakes
En nog onzinniger is het om kunstwerken, echt of nep, te vernietigen. Over de onzinnigheid van het vernietigen van unieke kunstwerken hoeven we het verder niet te hebben, maar wel over de idiotie van het voorgoed doen verdwijnen van vervalsingen.
De Duitse kunsthistoricis prof. dr. Christian Fuhrmeister, van het Zentralinstitut für Kunstgeschichte te München, zegt daarover: “Ik denk dat het belangrijk is ze op een veilige plaats te bewaren voor studiedoeleinden, met name voor vergelijkingen. Dat is een oud principe… en het is zinvol gebleken om ze te verzamelen en te bestuderen , bijvoorbeeld in het geval van collecties grafische kunst (de Staatliche Graphische Sammlung München herbergt ongeveer 400.000 werken op papier). Mijn collega Stephan Klingen en ik hebben ook gekeken naar de [aan Hitler toegeschreven] tekeningen in het Beierse Hauptstaatsarchiv. Je hebt gewoon materiaal nodig voor beoordelingen, voor karakteriseringen, voor studiedoeleinden. Het vernietigen van een vervalsing zal vervalsingen en fakes niet doen verdwijnen, en zal ook de geschiedenis niet veranderen.”
De moraal van dit verhaal
In het verleden is gebleken dat louche veilinghuizen er keer op keer in slagen het wereldnieuws te halen door met spectaculair nieuws over vermeende “Hitler”-voorwerpen te komen. Dat doen deze bedrijven niet zo maar: ze weten dat internationale persbureaus kritiekloos hun persberichten overschrijven teneinde nieuwsberichten te produceren die door de media wereldwijd worden ingekocht en verder verspreid: want Hitler verkoopt. Zodoende hoeven deze veilinghuizen niet te adverteren, want de media zorgen voor free publicity, waardoor zowel kopers als verkopers (dus ook vervalsers) weten waar ze moeten zijn.
Er is dus alle reden voor journalisten om bij elk spectaculair “Hitler”-bericht, -boek of -tv-programma af te vragen wat er van klopt. Datzelfde geldt voor spectaculair nieuws over andere historische persoonlijkheden met hoge marktwaarde. Denk aan wat gebeurde rond “Het verraad van Anne Frank” – ook bij dat schandaal roeptoeterden de media aanvankelijk kritiekloos de persberichten van malafide tv-makers en op megawinst beluste uitgevers na.
Zowel bij Hitler als bij Anne Frank leidt het onzinnige “nieuws” tot verontwaardiging, woede en verdriet bij de nabestaanden van de slachtoffers van het naziregime. Dat niet alleen verantwoordelijk was voor de genocide op Joden, Roma en Sinti, maar ook de Tweede Wereldoorlog ontketende – een oorlog waarin tientallen miljoenen mensen omkwamen, wereldwijd.
Reacties van Jimmy Carr en Channel 4
Jimmy Carr, die momenteel door Nederland tourt, reageerde niet op opmerkingen en vragen onzerzijds. Steve Rosier, de persvoorlichter van Channel, beantwoordde onze vragen niet. Wel verklaarde Channel 4 aan The Jewish Chronicle:
“In het programma werd duidelijk gemaakt dat het schilderij mogelijk geen echte Hitler is.”
Dat kan zo zijn, maar neemt niet weg dat in de voorpubliciteit Channel 4 dit op geen enkele wijze kenbaar maakte.
Klik hier voor donaties aan Bart FM Droog (direct, via Paypal).
