Stelling: Indien burgemeester Rijpstra van Zelhem (Gelderland) de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) had overleefd (en niet in Duitse gevangenschap was overleden), was hij na de bevrijding in 1945 toch opgepakt en had hijĀ voor de Zuiveringscommissie moeten verschijnen.
Spagaat
Als auteur Arend Hulshof lezingen houdt over zijn boek merkt hij soms dat de thematiek uit zijn boek āRijpstraās Ondergangā universeel en van alle tijden is. In een telefoongesprek vertelt hij over een lezing in Leeuwarden die hij in november 2017 gaf. āDat was vlak nadat de zogeheten blokkeer-Friezen een bus met demonstranten die op weg was naar de sinterklaasintocht in Dokkum had tegengehouden op de A7 in Friesland. Tijdens de lezing zei een toehoorder dat de burgemeester van Dokkum in een moeilijke spagaat zat. Zij had afwegingen moeten maken. Het recht op demonstratie had ze omwille van de veiligheid moeten opofferen.”
Nu, na de bevrijding meenen zij, die tijdens de bezetting weinig of in het geheel geen verantwoording droegen, een optreden van mij te moeten aanduiden met ālaveerenā en vergeten zij dat laveeren verzet betekent n.l. den tegenwind gebruiken om het tegenovergestelde te bereiken (verklaring van een slachtoffer van de na-oorlogse zuivering)
Quote ( historicus Ad van Liempt)
Het boek verhaalt over een burgemeester in oorlogstijd die schipperend tussen zijn geweten en het belang van inwoners elke keer de kansen moest afwegen en moeizaam voortploeterde. Daarmee staat hij model voor de meerderheid van de Nederlanders, en dat maakt het verhaal zo invoelbaar.
Het thema van 2019 āin vrijheid kiezenā is iets om over na te denken. Al gaat het in 2019 om verkiezingen, hier betreft het echt het maken van keuzes. Burgemeesters moesten āin onvrijheid beslissenā.
Burgemeester
In Nederland is een burgemeester het wettelijk hoofd en vertegenwoordiger van een gemeente. Een waarnemend burgemeester is iemand die dat tijdelijk is in plaats van iemand anders. Ik wil daaraan toevoegen dat ook de term burgervader wordt gebezigd. Dat laat zien hoe lastig de rol van deze hoogste ambtenaar binnen de gemeente is en was. Zeker in de jaren veertig van de vorige eeuw, toen gemeenten nog eens aanzienlijk kleiner (en groter in aantal) waren. De schaalvergroting die we kennen van na de oorlog heeft de afstand wel wat vergroot tussen burger en burgervader. Dat valt wel weer enigszins weg zodra er schokkende gebeurtenissen zijn (zoals de aanslag in Utrecht in 2019), maar dan komt ook het gedrag van de burgemeester (die nu trouwens vaak optreedt als onderdeel van de zogenaamde ādriehoekā) ook meteen onder een vergrootglas.
Thematiek
Het boek is er een van een van reeks die handelt over de problemen waarmee mensen op verantwoordelijke posities te maken krijgen in oorlogstijd. Met name tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. In deze reeks schaar ik ook het onlangs verschenen boek van Kees Tukker over zijn achteroom die voedselcommissaris was van de provincie Gelderland. En het werk āBurgemeesters in Oorlogstijdā van Peter Romijn. Bij Arend Hulshof gaat het ook al over een familielid (zie stamboom voorin boek). Als we de zoekterm burgemeester en oorlog invoeren in een zoekmachine zien we veel titels verschijnen. Het is inmiddels een gezegde geworden om aan te geven in wat voor lastige positie een functionaris is beland.
Zwart-Wit
Het boeiende van dit boek is dat het gaat om een zoektocht die hoogst persoonlijk wordt, omdat er gesproken wordt met familieleden. En die dus ook familie van de schrijver zijn. Het wordt de zoektocht naar de vraag : wat zou ik gedaan hebben? De prangende vraag is ook hoe dit gedrag (goed/fout) nu moet worden beoordeeld. In termen van zwart-wit? Is het overlijden tijdens de oorlog in een kamp voor de nabestaanden in zekere zin een āblessing in disguiseā, een uitweg voor de vraag: waar zou dit verder toe hebben kunnen leiden. Over de doden niets dan goed? De auteur komt niet tot een oordeel, alhoewel hij sommige handelingen laakbaar acht.
Zuivering
Een heel belangrijke kwestie die de auteur opwerpt in hoofdstuk 26 is de zogenaamde zuivering. Deze procedure met een onderzoek naar functioneren, kon uitdraaien op ontslag, terugplaatsing in rang, berisping of zuivering van blaam. Tijdens het onderzoek kon men worden gestaakt (zeg maar non-actief) of geschorst (ontheven; die ontheffing kon worden teruggedraaid, dan wel in definitief ontslag worden omgezet nadat de (zuiverings)procedure was doorlopen. Op pagina 215 haalt de auteur de collega-burgemeester Joost Boot uit Wisch (Gelderland) aan. ‘De zuiveringsmaatregelen zijn weliswaar ‘goed bedoeldā, maar ze zijn āontaard in een triest dramaā, schrijft deze in zijn dagboek. Nederland is in zijn ogen opnieuw āeen politiestaatā geworden. Aan een vriend, een van de belangrijkste adviseurs van de regering, schrijft hij in de zomer van 1945 een kritische brief waarin hij het zuiveringssysteem āje reinste GESTAPOā noemt. Die geluiden waren ook wel elders te horen. Zoals in de krant āDe Graafschapperā , waarvan hier een fragment uit 25 juli 1945 (Erfgoedcentrum Achterhoek/Liemers). Bedenk dat een aantal goede vaderlanders ten onrechte is opgepakt en vastgezet. Theoretisch wellicht samen met degenen waarmee ze in conflict waren tijdens de oorlog . De juridische molens met name in Oost-Nederland maalden langzaam. Soms kwam pas na jaren de vrijspraak.
Nationaal Archief
In mijn recensie van het in 2018 verschenen boek āde Voedselcommissarisā sta ik ook bij die zuivering stil. De auteur van dat boek, Kees Tukker toont dat ook op andere terreinen van de maatschappij de zuivering na de oorlog vaak veel onrecht en willekeur heeft veroorzaakt. Het zou mij niet verbazen als over enkele jaren bij het openbaar toegankelijk worden van dossiers in het Nationaal Archief, er opnieuw heel veel publieke aandacht komt.
Doelgroep
Dit boek is een aanrader. De auteur is betrokken en onderneemt heel veel activiteiten om aan waarheidsvinding te doen. De persoonlijke betrokkenheid die duidelijk groeit in de loop der tijd, zou ten koste kunnen zijn gegaan van de noodzakelijke objectiviteit. Maar dat is nu juist niet gebeurd. De schrijver beschrijft ook zijn eigen gevoelens tijdens een groepsreis naar een voormalig concentratiekamp. De lezer mag oordelen. Dat maakt het boek in zekere zin ook tijdloos en geschikt voor jongeren (de auteur behoort ook tot die doelgroep). Wat zou jij doen?.Hoe handel je als je getuige bent van onrecht in je werksfeer, op straat, in de politiek
Rijpstraās ondergang
Hard copy en e-book
subtitel: Het lot van een burgemeester in oorlogstijd
Arend Hulshof
Querido
Amsterdam, 2016
271 paginaās
Foto artikel: Trix Rijpstra-de Planque op haar negentigste verjaardag met haar achterkleinzoon Arend Hulshof (privearchief). In zwart-wit ook afgebeeld in boek.
Dank aan Arend Hulshof en Kees Tukker voor op- en aanmerkingen!
Websites
http://www.arendhulshof.com/node/2
https://www.bol.com/nl/f/burgemeesters-in-oorlogstijd/9200000002085583/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Joost_Boot
https://www.ecal.nu/
https://www.ad.nl/binnenland/blokkeerfriezen-dokkum-voor-de-rechter-wat-gebeurde-er-ook-alweer~aeaddc53/
https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/4652276/rouwadvertentie-utrecht-aanslag-burgemeester-jan-van-zanen
