Voor het huis aan de Gabriël Metsustraat 6 in Amsterdam. Stolpersteinen zijn vierkante gedenksteentjes van messing waarop de naam, geboortedatum en sterfdatum met plaats van overlijden zijn gebeiteld. Ze liggen voor het laatste woonhuis van mensen die nooit terugkwamen uit concentratiekampen of anderszins geëxecuteerd zijn.
Beiden waren joods en schreven oorlogsdagboeken. Maar dat de naam Etty Hillesum veel minder bekend is dan de naam van Anne Frank, heeft er o.a. mee te maken dat haar dagboeken en brieven pas in de 80’er jaren werden gepubliceerd. Voorts was Etty al een jonge vrouw tijdens de Tweede Wereldoorlog en leidde ze bepaald geen ‘middelmatig’ leven. Zowel haar denken als doen waren onconventioneel en zij overschreed daarmee de toenmalige mores. De laatste decennia wordt gelukkig wel veel over Etty Hillesum en haar dagboeken gesproken en geschreven.
Wie was Etty? (1914-1943)
De vader van Etty was docent klassieke talen en nam nog al eens nieuwe standplaatsen aan. Zo woonde het gezin respectievelijk in Middelburg, Hilversum, Tiel, Winschoten en Deventer. Na de lagere school ging Etty naar het gymnasium in Deventer, waar haar vader conrector was. Etty kreeg tijdens haar jeugd weinig van het geloof mee. De familie liet zich in 1937 uitschrijven als lid van de joodse gemeente. Etty had 2 broers: Mischa, een begaafd pianist en Jaap, die arts was. Vader Hillesum werd in 1940 door de Duitse bezetters in het kader van de anti-Joodse maatregelen ontslagen, maar toen was Etty al naar Amsterdam verhuisd
Amsterdam
Daar was zij in 1932 begonnen aan een rechtenstudie, gevolgd door een studie Slavische talen, waar ze ook les in ging geven. In 1941 ontmoet Etty de 54-jarige uit Duitsland gevluchte ex-bankier Julius Spier. Hij werkt als psychotherapeut en handlijnkundige. Studenten die cursussen bij hem volgen nemen hun vrienden mee die dan als ‘lesmateriaal’ fungeren. De ontmoeting met Julius is beslissend voor de rest van het leven van Etty. Ze is meteen gecharmeerd van zijn persoonlijkheid en besluit in therapie te gaan bij hem. Hoewel hij een verloofde heeft die in Engeland op hem wacht en zij een relatie onderhoudt met Hans Wegerif, worden Etty & Julius minnaars.
Promotie handlijnkundige Spier
“Hillesum was echt van de sokken geblazen door wat Spier over haar wist te vertellen naar aanleiding van de handanalyse”, vertelt Alexandra Nagel in TROUW. Die laatste promoveerde vorig op het leven van Spier en zijn werk als handlezer. “Spier had in de gaten dat ze in de knoop zat met zichzelf, en adviseerde haar om al schrijvend wat meer haar gevoelsleven te verkennen. Hij had bovendien haar talent voor schrijven gezien.” Etty Hillesum start op 9 maart 1941 met een dagboek met als doel inzicht te krijgen in haar persoonlijke geschiedenis en ontwikkeling. Ze beschrijft uitgebreid haar gevoelens en gedachten, maar ook alledaagse belevenissen. Meer en meer gaan daarin de Jodenvervolging en WOII een rol spelen.
Westerbork
In juli 1942 krijgt Etty een baan als administratief medewerkster bij de Joodse Raad, de organisatie die in opdracht van de Duitsers de joodse gemeenschap in Nederland moest besturen. Ze gaat o.a. werken op de afdeling ‘Sociale Verzorging Doortrekkenden’. Omdat de medewerkers van de raad zelf joods moesten zijn, voelt ze zich in eerste instantie zeker bij deze baan. In kamp Westerbork, dat ze in haar dagboek als ‘de hel’ omschrijft, probeert ze haar joodse lotgenoten die wachten op transport naar Polen te ondersteunen.
Deportatie
In augustus 1942 moet Etty zelf verplicht verhuizen naar dit deportatiekamp. Doordat haar uitzonderingsbewijs nog geldig is, reist zij ze nog een aantal malen naar de hoofdstad. Vanuit zowel Amsterdam als Westerbork beschrijft ze haar ervaringen in tientallen brieven. In 1943 worden 2 daarvan illegaal uitgegeven onder de express misleidende titel ‘Drie brieven van den kunstschilder Johannes Baptiste van der Pluym (1843-1912)’. Etty besluit niet onder te duiken en in juli 1943 verliest ze haar uitzonderingspositie, waardoor ze ‘gewoon’ kampbewoonster wordt. Op 7 september 1943 wordt ze met familie door de nazi’s gedeporteerd naar concentratiekamp Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 op 29-jarige leeftijd haar einde vindt. Haar ouders en broers overleven de Holocaust ook niet.
Publicatie
Voor haar definitieve vertrek naar Westerbork had Etty haar dagboeken aan huisgenote Maria Tuinzing gegeven. Etty vroeg haar om ze aan de schrijver Klaas Smelik te overhandigen met het verzoek tot publicatie, mocht ze het niet overleven. Dochter Jopie Smelik typt (als blijkt dat de familie Hillesum niet terugkeert) in 1946 delen van de dagboeken over, maar Klaas Smeliks pogingen om ze gepubliceerd te krijgen blijken vruchteloos. In de jaren ’80 wordt Etty’s werk dan toch eindelijk publiekelijk. Uitgeverij Balans durft het wel aan met in 1981 ‘Het verstoorde leven: Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943’ en in 1984 ‘In duizend zoete armen: Nieuwe dagboekaantekeningen van Etty Hillesum’.
Succes
In haar brieven staan de anti-Joodse maatregelen en het leven in Westerbork centraal, haar dagboeken vormen een uitvoerige beschrijving van de ontwikkeling van haar eigen persoonlijkheid. Ik ben op het moment van publicatie van dezelfde leeftijd als Etty toen zij schreef. Het viel me destijds in de 80’er jaren vooral op dat haar woorden helemaal niet ouderwets klonken en dat het dezelfde onderwerpen bevat als waar ik mee bezig was in die fase van mijn leven. Die ‘universele thematiek’ geldt, denk ik, tot op de dag van vandaag. De uitgaves worden bestsellers en in veel landen vertaald, tot aan Japan en de VS toe.
Biografie
Judith Koelemeijer, bekend van onder meer ‘Het zwijgen van Maria Zachea’ en ‘Hemelvaart’, is druk bezig met de langverwachte biografie van Etty Hillesum. “Het is een megaklus”, aldus de biografe. “Etty leefde een kort maar rijk leven. Elk spoortje kost veel tijd om uit te zoeken. Er bestaat natuurlijk veel secundaire literatuur over Etty, maar ik ben ook steeds op zoek naar nieuw materiaal.” Het langverwachte boek zal in het najaar verschijnen. Op 4 mei wordt er een documentaire uitgezonden over Koelemeijers research.
Verslaggever van de hel
Het is een dappere onderneming van de schrijfster, volgens De Volkskrant. Over Hillesum zijn boekenplanken volgeschreven en zij is door allerhande zoekers en zieners ingelijfd. Hoewel ze zelf niet religieus was, is ze een soort heiligenplaatje geworden. Hopelijk vindt Koelemeijer de jonge vrouw terug die Etty Hillesum werkelijk was. Iemand met alledaagse sores, verliefdheid, verlangens en ergernissen. Die, zoals ze zelf schrijft, best wat langer had willen leven. Het lot gaf haar een andere taak: verslaggever van de hel.
Israel
De meeste kinderen van oude vrienden van Etty heeft Judith Koelemeijer terug kunnen vinden en ze is soms verbaasd over hoeveel zij nog weten of bezitten aan documenten en correspondentie, vertelt zij in de PZC. “Ik ben bijvoorbeeld naar Israël geweest. Daar heb ik de dochters van Liesl & Werner Levie opgezocht. Etty kwam in de oorlog veel bij hen thuis. Vooral de oudste kon zich nog belangrijke zaken herinneren. Over Etty, over haar ouders, het huis waar zij woonden, het bezette Amsterdam en hun eigen deportatie. Uit de dagboeken kennen we Etty’s verhaal over de Levies. Maar de Levies hebben natuurlijk ook een verhaal over zichzelf en over Etty.”
Eureka
Tijdens haar speurwerk deed Judith alvast een bijzondere ontdekking in 2016. Zij vond in de Verenigde Staten een volledig typoscript van de beroemde brief die Etty Hillesum in augustus 1943 vanuit kamp Westerbork verzond. Die bleek in de nalatenschap van Leonie Snatager te zitten, ook een vriendin van Etty, die na de oorlog emigreerde. Tot dan toe was alleen een gedeeltelijk typoscript bekend.
December 2018
Nog maar twee jaar geleden werd bekend dat Etty Hillesum hielp enkele kinderen te laten ontsnappen uit Kamp Westerbork, zo heeft literatuurwetenschapper Bettine Siertsema achterhaald. Dat blijkt uit de memoires van de joodse verzetsheld Ies Spetter. Hij schrijft daarover: “Samen met een vriendin Mr. Hillesum slaagde ik erin enkele kinderen uit het kamp te smokkelen.” Bettine vond de documenten in het archief van het NIOD. De kinderen werden in een ambulance gezet waarmee zieken naar het ziekenhuis in Groningen werden gebracht. Etty weigerde aanvankelijk onder te duiken, omdat ze ‘het lot van haar volk wilde delen’, en weigerde tevens de Duitsers te haten. Dat maakte haar altijd omstreden in Joodse kringen. Maar volgens Bettine Siertsema zette ze die ideeën in Westerbork overboord toen ze inzag wat er gebeurde met de mensen die uit dat kamp werden weggevoerd. “Aan het lot dat zij voor zichzelf aanvaard had, liet zij deze kinderen ontsnappen,” aldus Bettine in TROUW.
Erkenning, bewondering, kritiek
Historica Lotte Bergen, schreef haar afstudeerscriptie over Etty Hillesum en is tegenwoordig directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum (EHOC) en voorzitter van de Stichting Etty Hillesum Huis in Middelburg. Zij was al jong geïntrigeerd door de wijze waarop de joodse auteur haar eigen weg volgde. Terwijl de verschrikkingen van het naziregime steeds meer het leven van de Joden in hun greep kregen, was Etty Hillesum niet alleen in staat het leven toch als mooi en zinrijk te ervaren, maar wist zij ook binnen de nazibegrenzing invulling te geven aan haar eigen lot. Lotte Bergen noemt het ook bijzonder dat haar dagboeken pas 40 jaar na de oorlog gepubliceerd werden en dat het vanaf toen nooit meer stil was rond Etty Hillesum. Ze kreeg erkenning en bewondering. Lezers konden zich met haar identificeren en voor sommigen was haar werk een bron van inspiratie. Maar er klonken ook kritische geluiden en in Joodse kringen was de ontvangst wisselend en werden de dagboeken met een zekere vijandigheid ontvangen, met name vanwege Etty’s keuze om niet onder te duiken.
Mythevorming & demythologisering
En er was mythevorming, vooral door de tekstselectie in ‘Het verstoorde leven’. De nadruk lag namelijk sterk op tekstpassages die Hillesums spiritualiteit belichten. Andere kenmerken van haar persoonlijkheid bleven op de achtergrond. Ook de inleiding die samensteller J.G. Gaarlandt schreef, droeg bij aan de internationale mythevorming. Hij vermeldde namelijk dat Hillesum in Westerbork als een ‘lichtende persoonlijkheid’ werd omschreven en dat een grote mate van altruïsme haar levenshouding kenmerkte. In 2002 werd een Engelse vertaling van de wetenschappelijke uitgave gerealiseerd en kon, net als destijds in eigen land, het beeld over Hillesum bijgesteld worden
Inspiratie voor velen
En zo blijft een eeuw na haar geboorte Etty Hillesum nog altijd een inspiratiebron voor vrouwen én mannen. Er werden reeds schilderijen, muziekstukken en toneelstukken gecreëerd, gebaseerd op haar oeuvre. Actrice Julika Marijn speelt sinds 2003 voorstellingen gebaseerd op de dagboeken van Etty Hillesum en Ton Jorna is docent aan de Universiteit voor Humanistiek. Beiden zien ze Etty als hun inspiratiebron. In hun gezamelijke boek ‘Altijd Etty’ spiegelen zij zich aan haar en gaan zij in op haar thema’s, zoals liefde, kunst, geboorte en dood, dader en slachtoffer, ‘de moed tot zichzelf’, lijden en God. Ze gaan tevens in gesprek met anderen die door Etty’s werk zijn bezield: Jean-Jacques Suurmond, Christianne Stotijn, Marjoleine de Vos, Geertje Couwenbergh, Beatrijs Smulders, Chaja Kruijssen, Frank Agricola en Annette van Dijk.
Beeld: Etty Hillesum Centre Deventer, Wiki Commons
