Als kersverse zwevende kiezer vermaak ik me met een waaier aan kieswijzers. Eén ding hebben deze hulpstukken gemeen, zo blijkt als ik een batterij stellingen doorploeg. Ze blinken uit in pragmatisme, voors en tegens ontbreken. Het eigen risico in de zorg moet worden afgeschaft, zo luidt er een. Klinkt aantrekkelijk, maar een ‘ja’ hangt uiteindelijk af van hoeveel belang je hecht aan solidariteit. Sla je die waarde hoger aan dan bijvoorbeeld zelfredzaamheid? Mensen die weinig te besteden hebben en tobben met hun gezondheid zullen eerder naar de dokter stappen als ze de eerste 385 euro niet zelf hoeven te betalen. Deze kosten betalen we dan wel met z’n allen.
Onderliggende waarden komen niet sterk uit de verf in de politiek. Toegegeven, daaraan hadden we tot voor kort een broertje dood. Spreek van waarden en het gaat al snel over normen ofwel gedragsregels. En dus de moraal. Den Haag was lang geen terrein voor opgeheven vingertjes, zakelijkheid floreerde. Maar polarisatie in de publieke arena lijkt te nopen tot een leidraad voor het handelen. En waar gingen we dan ook alweer van uit?
Waar
Een hachelijke onderneming, want waarden zijn tamelijk ongrijpbaar. Volgens de Amerikaanse hoogleraar filosofie en recht Thomas Nagel onttrekken ze zich zelfs aan de natuurwetten. Waarde ‘bestaat’ op een onafhankelijke manier en hangt niet per se samen met de aard van het beestje. Wanneer een hond voor onze auto springt, dan trappen we op de rem. Volgens Nagel niet omdat we toevallig zelf vinden dat dit de juiste handelwijze is, maar omdat het vermijden van ernstige schade voor een levend wezen waar is vanuit zichzelf.
Deze rationele moraal houdt geen rekening met onze neigingen. Alhoewel we ons gedrag tot op zekere hoogte kunnen sturen met de rede, kennen we allemaal de kracht van emoties. De Vlaamse moraalfilosoof Jan Verplaetse deed er gedurende vijftien jaar onderzoek naar. En zijn blik op goed en kwaad kantelde. Uit experimenten die hij samen met een interdisciplinair onderzoeksteam verrichte, concludeerde hij dat ook haat en geweld morele waarden zijn en geen tijdelijke ontsporingen. Welke waarden leidend zijn, hangt van de context af. In een oorlogssituatie kan geweld even altruïstisch zijn als het helpen van je medemens. Zijn oorspronkelijke visie op moraal was naar eigen zeggen optimistisch gekleurd door het stabiele politieke en sociale klimaat in West-Europa. Hier zijn mensenrechten en zachte waarden als mededogen en solidariteit volgens hem niet meer weg te denken. Verplaetse gaat er vanuit dat de mens vijf morele systemen heeft, waarvan er slechts één op de rede is gebaseerd.
Google
Ik surf nog eens door de stellingen. De defensie-uitgaven moeten omhoog, meer geld naar ontwikkelingssamenwerking, vervroegde vrijlating van gevangen opheffen, hulp bij voltooid leven…. Enigszins landerig sluit ik het venster. Er schiet me een passage uit Homo Deus te binnen, van de historicus Yuval Noah Harari. Het eerste deel van Harari’s ‘kleine geschiedenis van de mensheid’ vond zijn weg tot op de nachtkastjes van Obama en Bill Gates. In dit tweede deel schetst hij vooral onze toekomst. Die wordt straks bepaald door een set biochemische algoritmen, ons ‘ik’, in het bezit van Google. Bloeddruk, dopamineniveau, eventuele infecties, de interntetgigant combineert deze gegevens feilloos met ons gedrag. Biowetenschappers hebben de vrije wil en het ‘authentieke zelf’ dan al lang ontmaskerd als mythes. Democratische verkiezingen zijn achterhaald, omdat onze keus in het stemhokje van toevalligheden aan elkaar hangt. Want kun jij je achter het gordijntje nog herinneren wat je in de afgelopen vier jaar allemaal vond van het politieke beleid? En hoe is je stemming? Google heeft met een berg aan nieuwsfeiten én persoonlijke algoritmen beter zicht op onze wensen.
Toeval
Mijn scenario voor woensdag krijgt nu duidelijker contouren. Ik zie mezelf tussen pc en een bezoek aan de buurtsuper naar het stemlokaal spoeden. Als ik die nacht slecht geslapen heb en iets doorkruist mijn planning, dan ligt een kloekmoedige keus minder voor de hand. Als vanzelf zal het rode potlood weer richting het oude, vertrouwde vakje koersen. Is dat erg? Harari benadrukt uiteindelijk in zijn boek dat hij in staat is mogelijke opties te tonen, niet om de toekomst écht te voorspellen. Eén technologie zoals die van Google, kan een verscheidenheid aan maatschappijen voortbrengen. Wikken en wegen is dus leuk, maar de keus die daar uit voortkomt, biedt geen garanties. Dat klinkt geruststellend, lang leve het toeval.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
