In haar spreekkamer ziet longarts Wanda de Kanter dagelijks de verwoestende gevolgen van roken. Maar ze weet ook hoe verslavend sigaretten zijn. Zelf stak ze de eerste op toen ze net dertien was en op een internaat zat. Paffen met oudere jongens, zo diep mogelijk inhaleren. ‘Als je werd betrapt, moest je zware shag roken tot je ging overgeven.’ Ze stopte toen ze zwanger was van haar dochter, en begon weer na de borstvoeding. Bij de volgende zwangerschap ging het net zo: stoppen en weer beginnen. ‘Een of twee sigaretten met een biertje, ’s avonds laat. Heerlijk!' Natuurlijk vond ze dat het niet kon, een rokende longarts. Daarom deed ze het stiekem: thuis op haar werkkamer, als iedereen naar bed was. Totdat haar veertienjarige dochter haar op een nacht betrapte. Ze was woedend. ‘Jij wilt dus eerder dood. Je zegt eigenlijk dat je niet langer mijn moeder wilt zijn!’
Mijn liefste wens is dat mijn moeder stopt met roken
Ze stopte pas definitief toen ze tijdens de vakantie met een paar families rond een kampvuur zaten en iedereen een wens mocht doen. ‘Mijn liefste wens is dat mijn moeder stopt met roken’, zei haar haar dochter. De Kanter vond het zo erg, dat ze moest huilen. Dat ziet ze ook vaak bij haar patiënten in het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis. Zodra ze voorzichtig over stoppen begint, springen de tranen in hun ogen. ‘Omdat ze zich verschrikkelijk schamen. Maar ook om wat ze vrezen te verliezen: hun pleziertje en maatje, hun ingeslikte psycholoog. Allemaal vals, maar het lijkt heel echt. Roken is een zeer emotionele verslaving. En hoe eerder je bent begonnen, hoe dieper het erin hakt.’
Is dat de reden dat u zich de laatste tijd zo nadrukkelijk op kinderen richt? Uw stichting Rookalarm stuurt kinderen van 12 met een draaiende camera naar supermarkten, met de vraag waarom ze niet stoppen met de verkoop van tabak
'85 procent van mijn patiënten gaat dood. De benauwdheid, de pijn, de angst, dat is zo vreselijk. Ik probeer ze te helpen, hun lijden te verlichten. En ik span me samen met vriendin en collega Pauline Dekker al jarenlang in om het aantal rokers omlaag te brengen, met boeken, rookstoppoli’s, lezingen voor artsen en verpleegkundigen. Maar op een gegeven moment dacht ik: dit is waanzin, als er steeds zoveel jonge, nieuwe rokers bijkomen. Die epidemie moet gewoon stoppen.’
85 procent van mijn patiënten gaat dood
Denkt u dat kinderen niet aan roken zullen beginnen door die filmpjes?
'Zo naïef ben ik niet. Alle kinderen in groep 7 en 8 vinden roken vies, ze weten heel goed dat je er ziek van wordt en dood aan kunt gaan. Op die leeftijd weten ze zeker dat ze nooit willen roken. Maar als je ze twee jaar later ziet, is daar weinig van over. Dan is roken stoer en lekker, iets waardoor je erbij hoort. Met onze campagne richten we ons niet op kinderen, maar op hun ouders. "Waarom verkoopt u sigaretten? Wij komen daardoor toch ook in de verleiding?", zeggen kinderen van Rookalarm tegen de baas van de supermarkt. Aan fabrikanten vragen ze: "Kunt u geen vieze smaken in sigaretten stoppen in plaats van dropsmaakjes?" Hun verbazing en verontwaardiging zijn authentiek. We hopen dat ouders daardoor ook verontwaardigd worden. Dat ze gaan denken: het is toch van de gekke dat op elke hoek van de straat voor een paar euro sigaretten te koop zijn?’
Niemand dringt kinderen toch sigaretten op?
'Zestig procent van de kinderen van acht, negen jaar kan al merken als Marlboro en Camel opnoemen, blijkt uit onderzoek dat Rookalarm heeft gedaan. Telkens als ze in de supermarkt komen, zien ze die enorme reclamemuur van mooie pakjes. Tabakswaar in de supermarkt draagt bij aan het beeld dat roken normaal is. Uit onderzoek blijkt dat het zien van sigaretten de kans verhoogt dat kinderen beginnen met roken. Het zijn niet alleen supermarkten. Bij verkooppunten staan grote afbeeldingen met raceauto’s met het logo van Marlboro erop. Bij andere krijgen kinderen in ruil voor hun e-mailadres een aansteker of een ander cadeautje. Dat weten we omdat we dat horen van kinderen. Roken wordt nog steeds neergezet als stoer en avontuurlijk. De hele marketing van sigaretten is er op gericht om kinderen aan het roken te krijgen. Replacement smokers worden ze door de sigarettenindustrie genoemd. Van de bijna vier miljoen rokers die Nederland telt, sterft een kwart voor zijn 65e en tweederde van alle rokers sterft door het roken. Voor elke dode moet weer een kind aan het roken worden gebracht. Ook de moderne sigaret is ontworpen om kinderen verslaafd te maken.’
Wat bedoelt u?
‘Honderd jaar geleden kon je tabak niet inhaleren, daar ging je vreselijk van hoesten. Inhaleren zorgt ervoor dat de nicotine binnen zeven seconden door je hersens wordt opgenomen. Juist die extreem snelle opname maakt roken zo verslavend. Eerst werd de tabak geroosterd, daarna werden hoestdempers toegevoegd. In de moderne sigaret zitten ook honing, suiker, drop en allerlei andere zoet- en smaakstoffen. Allemaal om het inhaleren makkelijker te maken. Terwijl allang duidelijk is dat verbrande suiker zeer kankerverwekkend is.’
Hoe snel raakt een kind verslaafd aan tabak?
‘De eerste sigaret vinden ze allemaal vies, maar dat is meestal snel over. Dat komt omdat nicotine in het begin allerlei prettige gevoelens geeft: het werkt ontspannend en activerend.
Een puber die in een maand één pakje heeft opgerookt, heeft al een grotere kans om verslaafd te raken
Na een paar weken zijn die effecten al verdwenen, maar de herinnering eraan niet. Om die reden roken ze door, en begint het hunkeren naar een sigaret. Een kind dat op zijn twaalfde of dertiende in een maand één pakje heeft opgerookt, heeft al een grotere kans om verslaafd te raken. Zelfs als het direct daarna stopt, is dat effect pas na vijf jaar verdwenen. Ook de waterpijp, die nog steeds populair is onder jongeren, werkt tabaksverslaving in de hand. Het ziet er gezellig uit en veel ouders denken dat het geen kwaad kan. Maar het is gewoon tabak en de schadelijke stoffen blijven niet in het water hangen. Een paar keer meedoen met een waterpijp maakt de overstap naar sigaretten heel gemakkelijk.’
En de shisha-pen, de nepsigaret met een lampje? Volgens de fabrikant is die volstrekt onschuldig.
‘Shisha-pennen bevatten geen nicotine of andere schadelijke stoffen. Maar ze zijn duidelijk niet voor volwassenen gemaakt, met die zoete smaakjes en kekke lampjes in paars, geel en oranje. Daar leer je van inhaleren. Ik heb er een tijdje geleden eentje gekocht en was bijna weer gaan roken.’
Hoe eerder je begint, hoe moeilijker je ervan afkomt. Hoe komt dat?
‘Omdat het brein van pubers nog niet is uitgerijpt, is zelfbeheersing moeilijker voor hen: ze kunnen minder goed nee zeggen tegen dingen die slecht zijn. Ook wordt het beloningsgebied in hun hersenen door nicotine sterker geactiveerd dan dat van volwassenen. Daardoor zijn ze gevoeliger voor tabaksverslaving. In hun hersens ontstaan allerlei ankertjes die gekoppeld worden aan het roken van sigaretten: een gevoel van geborgenheid, lol maken, stoer doen. Hoe jonger ze beginnen met roken, hoe meer van die koppelingen in hun hersens worden aangemaakt. Daarom is het voor rokers voor hun zestiende zijn begonnen, veel moeilijker om te stoppen dan voor iemand die pas met twintig begon.’
Hoe jonger je begint met roken, hoe meer koppelingen in de hersens worden aangemaakt
Helpt het als ouders zelf niet roken?
‘Dat is een van de belangrijkste dingen. Want zien roken doet roken: kinderen van rokende ouders gaan vaker roken dan van niet-rokende ouders. Als je het echt niet kan laten, doe het dan desnoods stiekem, als de kinderen er niet bij zijn. Ook als je een van die uitzonderingen bent, die in staat is af en toe een sigaret te roken. Anders denken je kinderen, dat je veilig één sigaret kan roken en gaan ze dat ook doen: zo verslavend zal het toch niet zijn?’
Maar roken is toch ook deels erfelijk bepaald?
‘Dat is een wijdverbreide misvatting. Alleen hoeveel je rookt per dag en hoe makkelijk je ermee kunt stoppen, is voor een deel erfelijk bepaald. Maar beginnen met roken wordt door de omgeving bepaald. Voor een groot deel is het gewoon na-aperij.’
Een beloning in het vooruitzicht stellen als ze tot hun 18e niet roken, heeft dat zin?
‘Als je zeker weet dat je kind nog niet rookt, vind ik dat een goed idee. Maar bij een kind dat al verslaafd is, is het waarschijnlijk minder effectief. Mijn ouders beloofden ook geld, maar toen rookte ik al lang. Dat durfde ik niet op te biechten, dus ik heb die beloning ook geïncasseerd. Ik voelde me vreselijk schuldig.’
Wat zou u adviseren, als je ontdekt dat je zoon of dochter al een tijdje rookt?
‘Als een kind al verslaafd is, heeft verbieden niet zoveel zin meer. Je hebt kans dat ze hun kont tegen de krib gooien en nog meer gaan roken. Beter is om ze echt als verslaafden te behandelen.
'Behandel je rokende kind als verslaafde en focus op stank en geld: wie wil er zoenen met een asbak?'
Voer motiverende gesprekken: waarom rook je, wat geeft het je? En wat raak je kwijt als je ermee stopt? Leg uit hoe tabaksverslaving werkt, geef ze zelfvertrouwen zodat ze de groepsdruk beter kunnen weerstaan. En focus op stank en geld: wie wil er zoenen met een asbak? Hoeveel geld ben je wel niet kwijt aan sigaretten? Dat spreekt jongeren meer aan dan stoppen voor de gezondheid. Vijftig vinden ze gruwelijk oud. Wat maakt het uit als ik dan een beetje loop te puffen of een kop met rimpels heb, denken ze.’
Wat vindt u van het verbod op de verkoop van sigaretten aan jongeren die nog geen achttien zijn?
‘Dat was vooral goed nieuws voor de tabaksindustrie. Die kon naar buiten toe goede sier maken met steun aan de leeftijdsverhoging van zestien tot achttien, terwijl ze wist dat die nauwelijks gehandhaafd zou worden. Want hoe controleer je zestigduizend verkooppunten van tabak met amper veertig controleurs? Maak het roken liever twee keer zo duur, verban sigaretten uit de supermarkt en verbied roken op het schoolplein. Dan halveert het aantal beginners, maakt onderzoek in andere landen duidelijk. Ouders zouden niet meer moeten accepteren dat hun kinderen ziekmakend gedrag wordt aangeleerd.'
Toch maken ouders zich drukker om comazuipen dan om roken
'Ik zou willen dat ouders zich veel meer over rokende kindereren zouden opwinden. Als je bedenkt dat vier miljoen mensen roken, dat de meesten voor hun zestiende zijn begonnen en dat meer dan de helft van de rokers doodgaat door het roken… Nou ja, dan kun je toch niet anders dan razend worden? Ik begrijp wel dat ouders zich er niet zo druk om maken, want doodgaan aan roken is een ver van mijn bed show. Maar in het ziekenhuis komen al vaders van 38, 39 jaar met longkanker en jonge moeders met beroertes. Als je dagelijks al die ellende ziet, wil je gewoon niet dat de schattige kindertjes van nu straks in dezelfde shit terechtkomen.’
Wanda de Kanter (55) is longarts in het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis in Amsterdam. Samen met longarts Pauline Dekker richtte ze de stichting Rookpreventie Jeugd op, die pleit voor vergaande maatregelen om kinderen tegen tabaksverslaving te beschermen. Rookalarm is een initiatief van de stichting Rookpreventie Jeugd. Kinderen van groep 8 voeren actie om te zorgen dat zo weinig mogelijk jongeren beginnen met roken.
