Onlangs wees een bekende mij op de Facebookpagina van een gemeenschappelijke vriendin. Ze zei: “Heb je gezien wat X nu weer op Facebook heeft gezet?” Ik opende de app op mijn telefoon en zocht haar profielpagina op. Het enige wat ik zag waren foto’s van huisdieren en een mooie wandeling in de natuur. De bekende snapte er niets van en stuurde een screenshot van wat zij zag. “Ja, dat kan ik inderdaad niet zien dus”, antwoordde ik.
De reden waarom ik het bericht van die gemeenschappelijke vriendin niet kon zien, was omdat ze het bericht zo had ingesteld, dat ik het niet mág zien. In het bericht rept ze over een ‘cokesnuivende minister’ en gaat ze behoorlijk tekeer over het huidige coronabeleid van de regering. Eerder dit jaar had ik nog een felle discussie met haar op Facebook onder een van haar posts waar ik al haar argumenten keer op keer kon ontkrachten. Ik vermoed dat ze daar niet zo vrolijk van werd en discussies met mij inmiddels liever uit de weg gaat.
Hoezo ‘een vrij en open debat voeren’, denk je dan?
De strijd om de filterbubbel
Deze gebeurtenis zette me sterk aan het denken. Als freelancer in de media werk ik onder meer voor de app Blendle/Cafeyn, ooit opgericht door Marten Blankesteijn en Alexander Klöpping. Door de jaren heen is de app behoorlijk veranderd – rest in pennies micropayments – maar de kern van de app bestaat nog: kwaliteitsjournalistiek bieden en toegankelijk maken voor iedereen. Maar bovenal: mensen uit hun filterbubbel halen.
In juni 2019 zei Klöpping tijdens de tweede lezing maatschappelijke waarde, georganiseerd door de NPO en de publieke omroepen: “Ik vrees dat technologie onze samenleving gaat opdelen in filterbubbels, met ieder zijn eigen nieuws, invalshoeken en vermaak. Wie de filterbubbel het beste kan bedienen, wint de strijd om de gebruiker.”
Visionair dat Klöpping destijds was, des te meer begint het erop te lijken dat we anno 2021 in een verharde realiteit leven waarin de filterbubbel regeert. Bekende X zegt ‘open te staan voor andere ideeën’, maar als puntje bij paaltje komt, is het makkelijker gezegd dan gedaan en gaat ze liever de confrontatie uit de weg.
Bekende X is overigens niet de enige in mijn omgeving. Zo weet ik dat er mensen in mijn naaste kringen zijn die het NOS journaal uitmaken voor fake news, en er heilig in geloven dat het coronavirus en andere ellende in de wereld allemaal onderdeel uitmaakt van een elitair complot geleid door George Soros en Bill Gates. In theorie geloven ze dus ook niet eens meer wat ik hier opschrijf, want ik als mediapersoon ben net zo goed geïndoctrineerd door de vele complotten. Sterker nog, in hun ogen ben ik waarschijnlijk onderdeel van het complot. Maar dat zullen ze niet zo snel tegen me zeggen. Ik kijk nu al uit naar de feestdagen.
Waar Blendle/Cafeyn zo goed in is, is het aanbieden van verschillende nieuwsbronnen in hun app. Een deel krijg je voorgeschoteld dankzij een slim algoritme, maar een ander – en naar mijn mening belangrijker – deel is gebaseerd op de selecties van een onafhankelijke redactie. Laatst sprak ik een vriendin die enthousiast is over de app “omdat het me uit mijn filterbubbel haalt. Ik stem links, maar ik wil soms best graag een rechts geluid horen. Ik hoef het er dan heus niet mee eens te zijn.” Waren we allemaal maar zo ingesteld zou je dan denken.
‘Macht’ van of over de media?
Het medium ‘internet’ is een krachtig middel dat een enorme bijdrage levert aan de publieke sfeer. Net als televisie en de drukpers zorgt het internet ervoor dat iedereen zich kan uiten in een debat. Grote spelers en machthebbende personen op de markt zullen altijd hun stempel proberen te drukken op de manier waarop burgers het debat willen voeren, neem bijvoorbeeld censuur vanuit Twitter om Donald Trump de mond te snoeren, maar ook de regering van de Turkse president Erdogan die onlangs de Nederlandse rapper Murda vast liet zetten ‘omdat hij drugsgebruik zou verheerlijken’.
In hun paper The New Media Giants: Changing Industry Structure schrijven David Croteau en William Hoynes dat de publieke sfeer in gevaar komt wanneer mediavormen enkel worden geleid door de publieke interesse van de ontvanger en het ontbreekt aan diversiteit en inhoud. Ik maakte deze observatie eerder al in mijn artikel over Ongehoord Nederland! op Reporters Online, waarin ik stel dat de omroep voornamelijk zijn eigen gelijk representeert. Laat staan de Nederlandse identiteit waar ze over reppen.
Het voeden van die filterbubbel gaat vrij gemakkelijk. Dat toonde Arjen Lubach al eens aan met zijn inmiddels beroemde uitspraken over de ‘fabeltjesfuik’. Wanneer je op YouTube op video’s klikt met een bepaalde mening of politieke stroming, dan worden de aangeraden video’s die hierop volgen gebaseerd op wat je eerder keek. Dat is een slim algoritme waar het medium gebruik van maakt om je zo lang mogelijk vast te houden aan het platform. Iets waar Croteau en Hoynes zich ook indirect over uitspreken in hun paper, als het gaat over de macht van zulke platforms. Blendle/Cafeyn maakt eveneens gebruik van een slim algoritme, maar het verschil tussen die app en YouTube, is dat er bij Blendle/Cafeyn nog een onafhankelijk team van journalisten achter de schermen werkt om te zorgen dat je niet verdrinkt in je eigen filterbubbel. Dat is bij YouTube niet het geval.
Het brengt me terug bij het eerste voorbeeld van bekende X die mij afsloot voor haar mening op Facebook. Zij is niet gediend van tegenspraak en op het moment dat ik er tegenin ging en ze haar gelijk duidelijk niet kon krijgen, besloot ze me dus voortaan te weigeren. Het gevolg is dat ze zich opsluit in haar eigen filterbubbel van ‘alternatieve feiten’ en ‘alternatieve meningen’.
Begrijp me niet verkeerd beste lezer, ik ben het ook niet eens met alle keuzes die onze regering maakt. En ja, kritische vragen stellen moet zelfs. Maar wanneer stellen we nog ‘kritische vragen’ en wanneer zijn we van mening dat de ‘kritiek’ die je uit je eigen gelijk betreft waar jij nooit of te nimmer nog van zal afwijken qua mening?
Mijn eigen radicale gelijk
De filterbubbel heeft effect op alle leeftijden. Dat zien we niet alleen aan de vele protesten die in ons land worden gehouden, waarvan ik stellig durf te zeggen dat een groot deel van deze mensen enkel nieuws tot zich neemt uit de eigen filterbubbel – natuurlijk zijn er altijd mensen die wel ervoor open staan, daar niet van. Maar de mensen die op de protesten afkomen zijn van alle leeftijden.
Deze week schrok ik echter van het bericht van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Die schreef over een serieuze veiligheidsdreiging uit rechts-extremistische hoek. Tieners worden specifiek benoemd door de NCTV als potentiële aanslagplegers, omdat zij mogelijk kunnen radicaliseren vanachter hun scherm op sociale media. De tieners raken ook vast in de fabeltjesfuik van hun eigen radicaliserende filterbubbel.
Mocht u het boek van Nikki Sterkenburg Maar dat mag je niet zeggen nog niet hebben gelezen, doe dat dan vooral. Sterkenburg ging voor haar promotieonderzoek in gesprek met mensen die er een radicaal gedachtengoed op na houden en er ook naar handelen.
Sterkenburg spreekt voor haar promotieonderzoek onder meer met Contant Custers van het rechts-extremistische NVU. Het leidt tot een zeer interessant en boeiend gesprek. Maar wat mij al snel opvalt is de uitspraak die Custers doet over de ‘houding jegens de systeempers’. Sterkenburg vraagt Custers wat de pers dan zou moeten opschrijven volgens hem. Hij antwoordt: “Dat ze wel een keer mogen benoemen wat wij al jaren geleden hebben gezegd: dat vreemde volkeren, vreemde culturen en vreemde religies naar je land halen niet altijd een aanwinst is.”
Wanneer Sterkenburg tegenwerpt dat ze dat overal wel in de pers leest zegt Custers: “Ja… Maar de pers heeft er wel voor gezorgd dat de stroming waartoe ik behoor altijd heel klein gehouden is. Bewust. De pers heeft voor mij op dat vlak afgedaan. Omdat ze gewoon altijd zo negatief zijn. Zo bevooroordeeld zijn geweest. Ik denk niet dat dat ooit nog goed gaat komen.”
Custers is door veel journalisten geïnterviewd en zijn geluid wordt wel degelijk gehoord in het debat. Ook hij draagt bij aan de publieke sfeer. Maar zelf is hij van mening dat het niet zo is. Ik vermoed hierom dat ook hij verkeert in een radicale filterbubbel, net zoals toekomstig aspirant-omroep Ongehoord Nederland! gaat zijn.
Volgens hoogleraar sociale psychologie en empirische rechtswetenschap aan de Universiteit Utrecht Kees van den Bos ligt radicalisering op de loer wanneer mensen zich tegoed doen aan een gevoel van onrecht. Hij heeft het daarbij, net als Sterkenburg, heus niet alleen over het rechts-extremisme. Het zou immers ironisch zijn als zij vervolgens ook onderzoek doen vanuit hun eigen filterbubbel. Wanneer je enkel nog gevoed wordt met bepaalde ideologieën in je eigen filterbubbel, dan is de kans sterk aanwezig dat je je af gaat zetten tegen hetgeen wat buiten je bubbel reikt. ‘Dat zal dan wel niet de waarheid zijn’, denken de mensen die zich er niet in kunnen vinden.
Stap uit je filterbubbel
Laatst zag ik een video voorbijkomen op LinkedIn waarin werd onderzocht hoe kinderen met pestgedrag omgaan. Waar komt het vandaan? Op het moment dat er wordt ingegrepen en er een dialoog wordt aangegaan met de pester en het slachtoffer in kwestie ontstaat er iets moois. De pester ziet in dat hij fout zat en biedt excuses aan.
Dat vind ik zo bijzonder aan kinderen. Kinderen hebben nog de bijzondere gave om zich te kunnen verwonderen over de wereld. Aan de andere kant zijn het ook net sponzen die alle informatie opnemen die je ze aanreikt. Enerzijds staan ze open voor nieuwe impulsen buiten hun filterbubbel, anderzijds zijn ze kwetsbaar en ligt het gevaar op de loer dat ze opgeslokt worden in hun filterbubbel wanneer niemand hen corrigeert.
Het kan gelukkig ook nog op latere leeftijd. Kijk maar naar het televisieprogramma Dreamschool waarin kickbokser en mentor Lucia Rijker samen met rector Eric van ’t Zelfde een groep jongeren proberen te begeleiden om in twee weken tijd hun leven drastisch om te gooien. De jongeren krijgen lessen van ervaringsdeskundigen in de meest uiteenlopende onderwerpen en bovenal in zelfreflectie. Sommigen gaan er met gestrekt been erin, anderen houden hun visie open. Het mooiste is natuurlijk om te zien wanneer een koppige tiener ineens het licht heeft gezien, en inziet dat die een totaal ander beeld had van de wereld dan ‘m nu ineens wordt voorgeschoteld.
Zo zie je maar dat uit je filterbubbel stappen helemaal niet zo ernstig hoeft te zijn. En dat zou menig volwassene ook eens moeten doen.
Illustratie: Cliff van Thillo
Mathijs Meulblok” Mathijs Meulblok”
