‘Poetin leeft in een andere werkelijkheid’, oordeelde een geschrokken Angela Merkel na een telefoongesprek met de Russische president Vladimir Poetin. Merkel, die met de voormalige KGB-spion in het Duits kan converseren, was onthutst. Ze zei nog net niet dat Vladimir Vladimirovitsj ze ziet vliegen.
Andere westerse leiders delen Merkels radeloosheid. Niemand heeft nog een idee hoe om te gaan met die assertieve Russische macho, die hen telkens voor voldongen feiten stelt. Terwijl Europese ministers bij elkaar komen en urenlang crisisoverleg voeren, pikte Poetin de Krim in: ‘Hup, nu jullie weer.’
'Poetins acties zijn voorbereid en goed te verklaren. Hij heeft namelijk een uitgewerkt plan'
Cynisch
Als iemand Poetins beweegredenen zou moeten doorzien, is het Merkel. Zij groeide op in de DDR en kent het door en door cynische Sovjet-systeem, waarin ook Poetin ‘socialiseerde’ en waarbinnen hij opklom tot KGB-officier en uiteindelijk zelfs tot premier en president. Bovendien spreekt ze hem met enige regelmaat. Maar kennelijk heeft Merkel de laatste stadia van Poetins ideologische ontwikkeling weinig serieus genomen, terwijl juist die veel verklaren over het optreden van Ruslands president.
Poetin handelt niet onvoorspelbaar, zoals sommige commentatoren menen. Integendeel, Poetins acties zijn voorbereid en goed te verklaren. Hij heeft namelijk een uitgewerkt plan. En de Oekraïne speelt daarin een vitale rol.
Multipolair
Met andere voormalige Sovjet-republieken richtte Poetin in 2011 de Euraziatische Unie (EAU) op, een soort Sovjet-Unie light, die volgend jaar operationeel moet zijn. Kazachstan hoort erbij, Wit-Rusland en ook Armenië – overigens pas nadat Poetin de Armeense president Sarskisjan dreigde met het stopzetten van (militaire) steun. De EAU moet dienen als tegenwicht voor de Europese Unie, de Verenigde Staten en China, als een zelfstandig machtsblok in een ‘multipolaire’ wereld. De strategisch belangrijke Oekraïne, aan de grens met de EU, moet in die Unie Poetins kroonjuweel worden.
Neo-nazi’s
Maar de betogers op de Maidan, het plein van de revolutie in Kiev, gooiden roet in het eten. De revolutionairen willen niet terug onder de Russische paraplu, maar zoeken aansluiting bij het Westen. Althans, een deel van de voorlopige regering in Kiev streeft naar het lidmaatschap van EU en NAVO. Een ander deel, de ultranationalisten van Svoboda en de agressieve neo-nazi’s van Pravy Sektor (‘Rechtse Sector’), blijven het liefst met Oekraïners onder elkaar – om zo het heilige Oekraïense bloed van vreemde smetten vrij te houden.
'De strategisch belangrijke Oekraïne, aan de grens met de EU, moet Poetins kroonjuweel worden'
Voor Poetin en diens coterie in het Kremlin is aansluiting van Oekraïne met het Westen onaanvaardbaar. Ruslands machtselite vindt de onafhankelijkheid van de Slavische buurstaat een soort historische aberratie, een tijdelijk misverstand. ‘Oekraine is niet eens een staat,’ zei Poetin ooit tegen George W. Bush.
Imperium
Behalve dat het Kievse Rijk (‘Kievskaja Roes‘), de middeleeuwse voorloper van het huidige Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland, voor hen de bakermat is van de Russische cultuur en religie, hebben de Russische machthebbers Oekraïne ook nodig om hun imperiale aanspraken te doen gelden en zo een serieuze bedreiging te vormen voor de rest van Europa en de wereld. Zonder Oekraïne is er geen Russisch-Sovjet Rijk. En het herstel van de grenzen van dat Rijk is Poetins uiteindelijke doel. Zonder Oekraïne faalt zijn paradeproject, dan ziet Poetin diens ‘historische opgave’ mislukken.
In het Westen is men geneigd dit soort opvattingen af te doen als hersenspinsels uit een vorig tijdperk. Globalisering, toenemende internationale samenwerking, de EU die alle Europese landen opslokt, zo ziet de toekomst er uit: die Russen zijn toch niet gek?
Maar Vladimir Poetin kijkt niet door de bril van westerse politici. Hij komt uit een heel andere politieke cultuur. Hij koestert het wereldbeeld van een Russische leider.
'Rusland geldt als de hoeder van traditionele waarden'
Messias
Daarin staat een aantal noties centraal. Ten eerste heeft Rusland in de opvatting van Russische imperialisten een unieke, spirituele en messianistische opdracht in de wereld. Rusland geldt als de hoeder van traditionele waarden, als de beschermheer van de orthodoxe Slavische wereld en als de natuurlijke leider van de vele volkeren die zich binnen de grenzen van het Rijk bevinden.
Rusland is bovendien verwikkeld in een permanent conflict met het decadente, secularistische en materialistische westen, dat met z’n cosmopolitische cultuur de ziel van de Russische samenleving bedreigt. Moeilijk te geloven? Kijk dan hoe de door het Westen gesteunde meidenpunkband Pussy Riot de ruimtes van de Christus Verlosser-kathedraal in Moskou ontheiligde. En hoe westerse leiders de openlijke beleving van homoseksualiteit tegenover Poetin als prominent mensenrecht verdedigen.
De steeds verder degenererende Verenigde Staten zijn in dit wereldbeeld het Evil Empire. De Russische machthebbers kunnen het niet voor niets zo goed vinden met die andere Amerika-haters, de ayatollah’s in Iran.
Elite
Denkt ook Poetin zo? Ja, ook Poetin denkt zo. En nagenoeg de complete Russische politieke, militaire, academische elite en de top van de veiligheidsdiensten. In hun ogen is voor een open, transparante ‘westerse’ vorm van democratie in Rusland geen plek. Stel je voor dat in de moslimregio’s in de Noord-Kaukasus het democratische model werkelijk zou functioneren: dan krijg je daar mogelijk jihadistische groepen aan de macht, die de stabiliteit van het Rijk bedreigen, zoals in de deelrepublieken Tsjetsjenïe en Dagestan gebeurde. Daarom is Rusland – waar de burgers er zijn om de staatsmacht te dienen en de staat er niet is om het de burgers naar de zin te maken – per definitie een autocratie. Poetin noemt dit ‘geleide democratie’: een autocratie ‘met instemming van de bevolking’.
Propaganda
Omdat democratie in essentie een bedreiging vormt voor Ruslands stabiliteit, zijn alle praatjes van het Westen over de ‘noodzaak van democratisering’ volgens het Kremlin bewuste anti-Russische propaganda, bedoeld om de Russische samenleving te ondermijnen. Democratie, zei de vice-premier Sergej Ivanov ooit, is synoniem met bardak: troep.
Uit deze manier van redeneren volgt dat oppositionelen, die beweren democratische hervormingen na te streven, vanzelfsprekend marionetten zijn van het Westen. Dat geldt voor de gehele Russische oppositie en ook voor de demonstranten in Kiev en elders. Alleen een sterke leider, zoals Vladimir Poetin, die geen duimbreed toegeeft aan de vijanden door wie Rusland zich omsingeld waant en die hard terugslaat als aan de grenzen van het Rijk wordt gemorreld, beschikt over het natuurlijke gezag om als een goede tsaar over de bedreigde volkeren van Rusland te waken.
'Het Kremlin probeert Vladimir Poetin aanvoerder te maken van een mondiale conservatieve beweging'
Complottheorie
Het lijkt allemaal op een tekst uit een handboek voor complot-theoretici, geschreven door een doorgedraaide ex-spion, Vladimir Poetin. Een karikatuur. Maar dit is de kern van het Poetinisme. Er worden over deze ideëen conferenties gehouden, academici geven er lezingen over en staatsgetrouwe media – ook moderne, Engelstalige, zoals het veel bekeken tv-station RT – propaganderen deze ideologie meer of minder subtiel. Internationaal probeert het Kremlin om Vladimir Poetin tot aanvoerder te maken van een mondiale conservatieve beweging. Vladimir Poetin, leider van de Russische Renaissance: voor al uw traditional values. Marine Le Pen en de Amerikaanse conservatieve stokebrand Pat Buchanan zijn laaiend enthousiast.
Slavofielen
Deze winter droeg Poetin volgens de politicologe Maria Snegovaja zijn regionale gouverneurs op om in de nieuwjaarsvakantie boeken te lezen van door hem bewonderde slavofiele, nationalistisch-conservatieve filosofen uit het begin van de vorige eeuw: Nikolaj Berdjajev, Vladimir Solovjov en – vooral – Poetins favoriet Ivan Iljin. Ook zij geloofden in een Euraziatische lotsbestemming voor Rusland als de dominante beschaving tussen Oost en West.
Maar het kan nog vreemder. De afgelopen jaren is een obscure, fascistische denker, die in de jaren ’90 nog underground zijn ideeën probeerde te slijten aan omstreden types als de nationaal-boljewistische schrijver Edoeard Limonov, opgeklommen tot souffleur van het Kremlin. Aleksandr Doegin ziet eruit als een kruising tussen Raspoetin en de aartsconservatieve schrijver-dissident Aleksandr Solzjenitsyn. En zijn ideeën zijn al net zo duister.
Ideoloog
Doegin, die nazistische ideeën combineert met elementen uit de Russisch-Orthodoxe leer en die theses van de Nouvelle Droite koppelt aan Russisch-imperialistische vergezichten, is de eigentijdse ideoloog van Poetins Eurazianisme. De huidige hoogleraar politicologie aan de Moskouse Staats Universiteit is als onofficiële spreekbuis van de macht niet uit de talkshows en de opiniefora weg te slaan. ‘Poetin is Doegin geworden,’ concludeerde de politieke theoreticus zelf, die net als Poetin is uitgerust met een bovengemiddeld ego.
Realpolitik
Deskundigen wijzen erop dat bovenstaand wereldbeeld Poetin weliswaar ideologisch voortdrijft, maar dat diens Russische Renaissance vooral ook een vehikel is om Realpolitik te bedrijven, zoals nu in het conflict met het Westen en Oekraïne om de Krim. Principes zijn onder Russische machthebbers flexibel en ze dienen altijd ook om persoonlijke macht te bestendigen (en om vergaarde rijkdommen te kunnen behouden).
'Miljoenen Russen voelen zich nog altijd vernederd door hun ervaringen in de jaren ’90 en daarna'
Wraak
Een drijvende kracht, die bovendien niet moet worden onderschat in het Russische buitenlandse beleid, is het verlangen naar wraak op het westen. Miljoenen Russen voelen zich nog altijd vernederd door hun ervaringen in de jaren ’90 en daarna, toen Rusland politiek, economisch, militair, cultureel en moreel op haar rug lag en westerse medewerkers van organisaties als het IMF en de World Bank het land binnenstroomden om die ‘achtergebleven Russen’ de les te lezen.
Samen met de berucht geworden Russische oligarchen, van wie de onlangs vrijgekomen Michail Chodorkovski het gezicht werd, plunderden die westerlingen en hun handlangers in de ogen van gewone Russen het Moederland. Oligarchen, maffiabazen, corrrupte politici en westerse biznesmeny werden binnen een handomdraai schat- en schatrijk, terwijl miljoenen baboesjki op straat letterlijk hun laatste bezittingen voor een appel en een ei moesten verkopen.
Hyperinflatie
De staat had opgehouden te functioneren, salarissen en pensioenen werden niet meer betaald, hyperinflatie vrat het spaargeld van de mensen op, in de periferie braken burgeroorlogen uit en zelfs de lijken-ophaaldienst in Moskou kwam niet meer opdagen: op het Koersk-treinstation werden de lichamen van daar overleden oorlogsvluchtelingen uit de Kaukasus verstopt achter golfplaten, waar nietsvermoedende reizigers aan voorbij liepen. Van het Kremlin viel niets te verwachten. Daar zat de zieke en alcoholische president Boris Jeltsin, die zijn slepende conflicten met de communistische oppositie uitvocht met wapens, tot in het centrum van de hoofdstad.
Kolos
Aan deze horror wisten Vladimir Poetin en zijn kameraden van de KGB, de siloviki, een einde te maken. Ervoor in de plaats bouwden zij een enorme kolos op lemen voeten: een economisch veel te eenzijdig georiënteerde staat, die leeft van de reusachtige opbrengsten uit olie en gas, waar de corruptie nog altijd endemisch is, waar critici de mond wordt gesnoerd en waar aan duistere denkers als Aleksandr Doegin gehoor wordt gegeven.
Maar Poetin geeft de Russen ook wat zij het belangrijkste vinden: stabiliteit. Hij biedt ze bovendien de illusie dat Rusland weer meetelt in de wereld en dat nu de tijd van de Russische revanche op het westen is gekomen.
'De tijd van de Russische revanche op het westen is gekomen'
Historisch
De eerste grote slag, na de eerdere schermutselingen in Georgië in 2008, speelt zich af voor onze ogen: op de Krim en in Oost-Oekraïne. ‘Dit is een historische test,’ schrijft Aleksandr Doegin in de Komsomolskaja Pravda. ‘Het is een strijd om de nieuwe wereldorde. Nog een stap en Poetin is de nieuwe leider van de wereld. Als hij slaagt, komt aan de Amerikaanse hegemonie definitief een einde.’
In alles wat Vladimir Poetin tot nog toe over het conflict heeft gezegd, is hij consistent met het hierboven geschetste wereldbeeld: in Kiev zijn, volgens Poetin, door het westen gesteunde en betaalde provocateurs aan het werk; de NAVO, de VS en de EU proberen Rusland steeds verder terug te dringen naar het oosten; Russische burgers in de Oekraïne worden bedreigd en verdienen de bescherming van het Kremlin; democratie heeft in Oekraïne alleen maar geleid tot chaos, waardoor de Russische macht er nu orde op zaken moet stellen.
Realiteit
In Russische oren klinken deze uitspraken vanzelfsprekend omdat zij naadloos passen binnen de Poetin-doctrine. Voor Angela Merkel en andere westerse leiders is die analyse daarentegen een bewijs dat Vladimir Poetin het contact met de realiteit heeft verloren. ‘Poetin leeft in een andere wereld.’
Merkels conclusie klopt, want Poetins wereld is inderdaad niet die van ons. De Russische leider leeft in een andere werkelijkheid. Maar voor hem en tientallen miljoenen Russen is die Russische realiteit niet minder waar. En ook wij maken daar, tot onze ontzetting, nu kennis mee.
