Als de nood hoog is, is de kerk nog altijd nabij. Dat bleek al na het Koninginnedagdrama vijf jaar geleden. De deuren van de Grote Kerk in Apeldoorn gingen gedurende weken bijna niet meer dicht. Ruim 1500 bezoekers deelden er hun verdriet en brandden duizenden waxinelichtjes. De kerk ligt aan de Loolaan, net als monument De Naald waar de dodenrit van Karst T. eindigde. ‘De Loolaan was een bedevaartslaan geworden’, aldus dominee Rob Visser.
Karst T.
Mensen verlangen naar een gelegenheid tot bezinning en de kerk is ervoor om die behoefte te bevredigen, vindt Visser. Bezoekers zaten vaak rustig drie kwartier alleen achter in de kerk te mijmeren, vertelt hij. En niet alleen over het incident. Visser luisterde naar hun levensverhalen. ’Ik had Karst T. kunnen zijn’, zeiden sommigen. Ik begrijp hem, ik heb ook niets. Ze waardeerden het dat Visser T. niet veroordeelde. Karst T. reed op Koninginnedag 2009 in op een menigte richting de koninklijke familie die op dat moment een rijtoer maakte. Acht mensen kwamen om, onder wie T.
Volgens Rob Visser kampt de samenleving met een sterke individualisering. ‘Mensen zijn ieder op hun eigen ijsschots op drift geraakt en vragen zich af wat ze verder met hun leven willen.’
‘Mensen zien een grote, lege afgrond voor zich’
Grote afgrond
Onderlinge verbanden worden zwakker, meent Eric Peels van de Theologische Universiteit Apeldoorn. ‘En juist die lossere verbanden maken dat de kerk bij schokkende gebeurtenissen niet vanzelf een grotere rol speelt dan normaal. Collectief rampen verwerken deden mensen altijd al in kerken. De vanzelfsprekendheid van het leven valt weg en ze zien een grote, lege afgrond voor zich die veel vragen oproept.’
Die vragen zijn belangrijker dan de antwoorden, meent dominee Visser. ‘Rouwenden zoeken erkenning van hun verdriet, troost.’ De dominee leidde de uitvaart van een van de slachtoffers van het Koninginnedagdrama. Over God heeft hij toen niet gehad. Het merendeel van de bezoekers kwam zelden in de kerk. Visser had veel aan de gedichten van Gerrit Achterberg. ‘Die hebben een hoge spirituele waarde en zijn toegankelijker dan psalmen.’
Scharnierpunten
Mensen die normaal niet in de kerk komen, gaan er ook niet naar toe om het evangelie aan te horen, zegt Gerard Dekker, emeritus hoogleraar godsdienstsociologie. ‘Zij komen voor troost en zingeving en weten nog altijd dat ze daarvoor bij de kerk terechtkunnen, ook ongelovigen. Ze zien de kerk als een instituut dat de moraal ondersteunt en helpt bij scharnierpunten in het leven zoals dood en geboorte.’ Westerlingen realiseren zich vaak niet dat hun moraal wortelt in het christendom, aldus Dekker.
De kerk is zich wat dat betreft ook anders gaan gedragen, zegt Dekker. ‘Ze presenteert zich als een instelling van algemeen nut, een plek waar zowel gelovigen als ongelovigen getroost kunnen worden.’ Kerken zouden zich op die nieuwe rol moeten bezinnen, vindt hij. Nuttig zijn mag, maar dat betekent niet dat het in de kerk niet meer over God moet gaan.
‘Je wilt niet weten wat we allemaal aantroffen in onze kerk’
Twin Towers
Ook Marinus van der Berg signaleert spanning tussen datgene wat de kerk wil uitdragen en haar rol voor het algemeen nut. Voor de verpleeghuispastor draait het om mededogen. Of je nu wel of niet het verhaal van Jezus erbij vertelt. Als je het wel doet, stelt hij, kunnen betrokkenen zeggen: daar gaat het nu niet om, dit is niet het juiste moment. ‘Dat moet je aanvoelen.’
Mensen trekken naar plaatsen waar ze aandacht en erkenning krijgen voor hun situatie, denkt Van der Berg. ‘Als dat de kerk is, prima. Ze heeft kennis van rituelen in huis en die spelen een grote rol bij dit soort crises. Zolang ze de levensbeschouwingen van ieder maar respecteert. Mensen met verdriet zijn kwetsbaar, die mag je niet manipuleren.’
Die kwetsbaarheid maakte indruk op dominee Visser. ‘Je wilt niet weten wat we allemaal aantroffen in onze kerk. Iedereen gaat schrijven, heel ontroerend.’ Er lagen gastenboeken met rouwuitingen en bezoekers lieten tekeningen en gedichten achter. ‘Ik had dit nog nooit meegemaakt. Na de aanslag op de Twin Towers scheen het ook zo te gaan.’ Dat deze drama’s voor nationale rouw zorgden, komt volgens hem ondermeer doordat tv-beelden de kijkers met hun neus op de feiten drukten.
Rouw relativeren
De Grote Kerk in Apeldoorn hield ook een samenkomst voor de jeugd. Kinderen konden zich uileven op tekenpapier, luisteren naar verhalen en met elkaar zingen. Deskundigen waren aanwezig om hen te begeleiden. Ook met de jongeren sprak Rob Visser niet over God. Er kwamen ook kinderen van de openbare school. ‘Ik wilde ze het gevoel geven dat het net zo goed over hen ging. ‘Na afloop mochten ze een ballon met een wens oplaten. ‘Zowel jong als oud heeft behoefte aan rituelen.’
Dominee Visser relativeert de rouw van de Nederlandse bevolking. ‘Pauw & Witteman deden veel moeite mij in hun uitzending te krijgen. Een week later was het aftreden van trainer Marco Van Basten nieuws en zat er een voetbalspecialist bij hen aan tafel. Het leven gaat door.’
‘Beelden en symbolen drukken verdriet of hoop uit’
Angst voor emoties
‘Mensen uiten hun gevoel van verbijstering, ze voelen zich machteloos. Met een ritueel kunnen ze toch nog iets doen.’ Universitair docent praktische theologie Corja Menken-Bekius verklaart waarom zoveel mensen een waxinelichtje aansteken in de kerk bij een groot drama. Emoties kanaliseren, zegt ze, is de psychologische functie van rituelen. ‘Anders slaat het naar binnen.’ Het is een geijkte methode bij crises en belangrijke gebeurtenissen in het leven en komt voort uit een angst om door die emoties overspoeld te worden. Rituelen hebben ook een sociale functie, vertelt Menken-Bekius, werkzaam aan de Protestantse Theologische Universiteit in Utrecht. Mensen zoeken steun bij elkaar en vormen daarbij vaak een gelegenheidsgemeenschap.
‘De sociale functie zie je terug in de manier waarop ze bijvoorbeeld een stoet vormen of wie namens wie spreekt.’ De derde functie is een spirituele. De betrokkenen vragen zich af wat er gebeurd is en hoe ze daarover denken, volgens de universitair docent. De taal die ze gebruiken, hun beelden en symbolen drukken daarbij verdriet of hoop uit en laat zien hoe ze denken over leven en dood.
Menken-Bekius zag een symbolentaal ontstaan bij gebeurtenissen als de vuurwerkramp in Enschede en de aanslag in Apeldoorn. ‘Die verzinnen we niet zelf. We kijken van eerdere gebeurtenissen af welke rituelen toen voldeden.’ Het ontsteken van licht als symbool van hoop behoort inmiddels tot het vaste repertoire. ‘En dat is bij de protestanten niet altijd zo geweest.’
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
