Rijdend over de gladde asfaltwegen in de Rwandese hoofdstad Kigali is het nog maar moeilijk voor te stellen wat voor drama er zich 21 jaar geleden voltrok. Nadat tijdens de genocide van 1994 zeker 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s letterlijk werden afgeslacht, greep Paul Kagame met zijn Rwandees Patriottische Front (RPF) er de macht en transformeerde het in puin liggende land in het door velen geroemde ‘wonderkind van Afrika’.
Het dichtstbevolkte land van Afrika is inderdaad opvallend veilig, kent de laagste corruptie van de regio en vergeleken met andere Afrikaanse landen is de Rwandese kindersterfte de helft lager. In de hoofdstad Kigali wachten automobilisten keurig voor aftellende verkeerslichten, zijn de straten door een verbod op plastic zakjes onwerkelijk schoon, dragen passagiers van motortaxi’s verplicht een helm en schieten kantoorgebouwen van spiegelglas als paddenstoelen uit de grond.
Rigide landbouwhervormingen
Lang niet iedereen lijkt echter van de vooruitgang te profiteren. Zo is de ongelijkheid in het Oost-Afrikaanse land de afgelopen twee decennia sterk toegenomen, met name tussen Kigali met veel vanuit Oeganda teruggekeerde Tutsi’s en het door 87% van de bevolking bewoonde platteland, voornamelijk bevolkt door kleinschalige Hutu-boeren. Die gaan veelal gebukt onder rigide landbouwhervormingen die op papier mooi klinken maar hen in de praktijk armer lijken te maken. Veel boeren durven er echter niet tegenin te gaan. “Het is regeringsbeleid, dus hebben we geen keus”, is hun antwoord.
Dit gevoel van angst staat centraal in het hedendaagse Rwanda. Mensen weten hoe dodelijk het kan zijn om kritiek te uiten op het regime en diens beleid. Zo zijn de afgelopen twintig jaar tientallen dissidenten gearresteerd, gemarteld, verbannen of vermoord, is er nauwelijks sprake van persvrijheid en zijn verkiezingen een farce.
Onder mysterieuze omstandigheden dood aangetroffen
De afgelopen jaren zijn verschillende prominente onderzoekers, journalisten en oppositieleden onder mysterieuze omstandigheden dood aangetroffen, blijkt uit de jaarlijkse rapporten van Human Right Watch en Amnesty International.
Recentste voorbeeld is ex-chef van de Rwandese geheime dienst, Patrick Karegeya, eerder Kagames bondgenoot maar de laatste jaren één van zijn grootste critici. Nadat de voormalig RPF-kolonel vorig jaar januari gewurgd werd aangetroffen in een hotelkamer in Zuid-Afrika, ontkende Kagame erachter te zitten maar zei in een speech dat hij graag degene was geweest die opdracht tot de moord had gegeven.
Nederland geeft 188,2 miljoen euro aan ontwikkelingshulp
Bondgenoten als de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en ook Nederland blijven ondertussen in de rij staan voor ‘donor darling’ Rwanda. Zo richt Nederland met haar ontwikkelingssamenwerking aan Rwanda zich op veiligheid en rechtsorde, voedselzekerheid en watermanagement en trekt hiervoor tussen 2014-2017 respectievelijk 30,3, 122,9 en 35 miljoen euro uit, bij elkaar opgeteld 188,2 miljoen euro. Daarmee is ons land een van de allerbelangrijkste donoren van Rwanda.
‘Nederland speelt uiterst dubieuze rol’
Volgens de Haagse raadsman Jan Hofdijk worden bewijzen door het Rwandese regime dan ook vermoedelijk ‘gefabriceerd’, speelt de Nederlandse overheid hierbij een ‘uiterst dubieuze rol’ en zullen zijn cliënten eenmaal in Rwanda ‘zeker geen eerlijk proces krijgen.’ In tegenstelling tot andere landen is Nederland hierbij het braafste jongetje van de klas. Zo heeft Rwanda ook bijvoorbeeld België en Frankrijk verzoeken tot uitlevering gedaan maar weigeren deze landen hier vooralsnog gehoor aan te geven.
Veel voorstanders van het regime van Kagame stellen ondertussen dat het autoritaire regime nou eenmaal nodig is om een nieuwe genocide te voorkomen. Ook Kagame zelf gebruikt de genocide vaak als excuus voor zijn autocratische leiderschapsstijl. Kagame en zijn RPF hebben zelf echter ook heel wat op hun kerfstok.
Gersony: RPF van Kagame pleegde grootschalige moorden op Hutu’s
Zo werd door Robert Gersony, die in de weken na de genocide in opdracht van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR op het platteland van Rwanda onderzoek deed, al in 1994 geconcludeerd dat de RPF van Kagame zich eveneens schuldig maakte aan grootschalige moorden op Hutu’s. Hoewel het rapport vanwege de explosieve politieke lading officieel nooit uitkwam, lekte het wel uit en is op internet te vinden.
In Rwanda bepaalt de regering ondertussen wie en wat er ieder jaar precies wordt herdacht. Over Hutu’s en Tutsi’s mag niet langer worden gesproken, er bestaan enkel nog ‘Rwandezen’. Opvallend genoeg wordt ieder jaar wel specifiek ‘de genocide tegen de Tutsi’s’ herdacht waarbij enkel Tutsi’s op radio en televisie dagenlang over de verschrikkingen getuigenissen geven terwijl Hutu’s elk jaar honderd dagen stil moeten zijn.
Het herdenken van omgekomen Hutu’s mag niet in Rwanda
“Zou ik ervoor pleiten dat ook de omgekomen Hutu’s zouden worden herdacht, dan zou ik direct worden gearresteerd”, vertelt Francis, een Rwandese journalist die zelf Hutu is. Hij refereert aan de Rwandese politica Victoire Ingabire die zestien jaar in Nederland woonde en bij haar terugkeer in 2010 bij het genocide monument in Kigali opriep tot een onderzoek naar ‘misdaden tegen de menselijkheid’ die Tutsi-soldaten van de RPF in 1994 tegen Hutu’s zouden hebben begaan.
In Rwanda staat een dergelijke oproep gelijk aan ‘divisionisme’, ofwel kweken van verdeeldheid, en het ontkennen van de genocide. Deze uitspraak, plus vermeende banden met de in Oost-Congo actieve Hutu-rebellenbeweging RDR, kwamen Ingabire op een gevangenisstraf van vijftien jaar te staan.
UNHCR: RPF doodde zo’n 200.000 Hutu-vluchtelingen in Congo
Francis zijn vader werd tijdens de genocide vermoord door de Interhamwe van Hutu-extremisten die hem verdachten van het helpen van Tutsi’s. Met zijn familie vluchtte Francis samen met tienduizenden andere Hutu’s – onder wie veel vrouwen en kinderen – naar één van de vluchtelingenkampen net over de grens in Oost-Congo. In 1996 trok ook de RPF de Congolese grens over en opende het vuur op de kampen omdat Hutu-extremisten zich er zouden schuilhouden.
“Het gros van de mensen waren echter onschuldige burgers waar de RPF met zware wapens het vuur op opende”, verzucht Francis, die rennend voor zijn leven de Congolese bossen invluchtte. Bij de aanvallen, die door de VN werden bestempeld als ‘grove oorlogsmisdaden’, kwamen zijn moeder en twee broers om het leven. Volgens de UNHCR werden door de RPF meer dan 200.000 Hutu-vluchtelingen gedood in de vluchtelingenkampen in Oost-Congo. Hoewel de door de RPF gepleegde massaslachtingen publiekelijk bekend zijn, is niemand hier ooit voor vervolgd, een feit dat voor veel Hutu’s maar moeilijk te verkroppen is.
Amerika blokkeerde Del Ponte bij aanklagen RPF-officieren
“De RPF zal nooit toegeven dat ook tienduizenden Hutu’s zijn vermoord, omdat dan automatisch de vraagt rijst wie daarachter zit en het antwoord daarop diezelfde RPF zal zijn”, stelt Francis.
Doordat deze vragen de stabiliteit van het huidige Rwanda in gevaar kunnen brengen, brandt ook de internationale gemeenschap hier liever niet zijn vingers aan. Zo kondigde hoofdaanklager Carla del Ponte van het Rwanda Tribunaal in 2002 aan ook RPF-officieren te willen gaan aanklagen maar pleitte Amerika er vervolgens succesvol voor haar aanstelling niet langer te verlengen waarna de vervolgingen van RPF-officieren evenmin doorgingen.
Nog altijd niet duidelijk wie vliegtuig uit lucht schoot
Ook is na 21 jaar nog altijd niet duidelijk wie het vliegtuig van de Rwandese president Juvenal Habyarimana op 6 april 1994 uit de lucht schoot, wat het startsein werd van de genocide. In 2004 concludeerde de Franse onderzoeksrechter Jean-Louis Bruguière, na zes jaar van onderzoek en honderden interviews, dat Kagame zelf verantwoordelijk zou zijn geweest voor het neerschieten van het toestel.
De Rwandese president Habyarimana voerde in die periode vredesbesprekingen, de zogenoemde akkoorden van Arusha, met onder meer de RPF. Hij had meerdere Tutsi’s opgenomen in zijn regering en was bezig met het invoeren van een meerpartijenstelsel. Met de vliegtuigcrash zou de RPF chaos hebben willen creëren om de absolute macht te kunnen grijpen, niet vermoedende dat dit tot een (door Hutu-extremisten al geplande) genocide zou leiden.
De Belgische Rwanda-deskundige Filip Reyntjes noemde de conclusie van de Franse onderzoeksrechter ‘zeer aannemelijk’. “Al langer wijzen de verzameling van aanwijzingen meer in de richting van de RPF dan in de richting van de radicale Hutu’s (die doorgaans verantwoordelijk worden gehouden voor de aanslag, AD). Bovendien is het geen team van amateurs dat het onderzoek heeft uitgevoerd”, stelde de Belg. Met het opdracht geven tot de aanslag zou Kagame volgens Reyntjes ‘verantwoordelijk zijn voor een terreurdaad’.
Nederland vindt nieuw onderzoek niet nodig
Nadat onderzoeksrechter Bruguière arrestatiebevelen uitvaardigde tegen negen hoge RPF-officieren (Kagame was als president onschendbaar) ging Rwanda in een keiharde tegenaanval, schortte alle diplomatieke betrekkingen met Frankrijk op en fabriceerde een rammelend rapport waarin het Frankrijk beschuldigde de génocidaires te hebben geassisteerd en zelfs dreigde Franse leiders te arresteren. Pas nadat beide landen overeenkwamen niet tot arrestaties over te gaan, werden relaties tussen beide landen hersteld.
Voormalige Belgisch diplomaat Johan Swinnen, die van 1990 tot 1994 Belgisch ambassadeur was in Rwanda, pleitte vorig jaar voor een nieuw onderzoek naar wie het vliegtuig van de Rwandese president Habyarimana neerhaalde. “Wie heeft Habyarimana vermoord? Wie heeft die genocide gewild? Waarom? Dat weten we nog altijd niet. Het zijn vragen waar ik het koud van krijg.” Tijdens de 20-jarige genocide-herdenking, vorig jaar in Rwanda, vroeg ondergetekende aan Frans Timmermans, op dat moment Nederlands minister van Buitenlandse Zaken, of ook Nederland voorstander zou zijn van een nieuw onderzoek. De bewindsman antwoordde echter ‘dat dit meer een zaak is van België’.
Steun aan rebellengroepen in Oost-Congo
Ondertussen is Kagame veelvuldig in verband gebracht met de illegale roof van mineralen uit de mijnen van buurland Oost-Congo en het steunen van rebellengroepen in het land. De Verenigde Naties kwamen in 2012 zelfs met bewijzen dat Rwanda en Oeganda rebellengroep M23 steunden. Verschillende donoren, onder wie Nederland, bevroren korte tijd hun hulp maar nadat M23 in vorig jaar werd verslagen door het Congolese leger en een VN-missie, hervatte Nederland de hulp.
Sindsdien onderhoudt Nederland weer warme betrekkingen met Rwanda. Zo bezocht minister Lilianne Ploumen voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking het land eind 2014 samen met een handelsdelegatie en besteedt Nederland tussen 2014 en 2017dus maar liefst 188,2 miljoen euro aan ontwikkelingssamenwerking aan Rwanda.
‘In Rwanda is een schijnstabiliteit’
Omdat de macht momenteel voornamelijk in handen ligt van Tutsi’s, de ongelijkheid toeneemt, mensenrechten worden geschonden, etniciteit taboe is en de genocide zeer eenzijdig wordt herdacht is er volgens Reyntjes echter sprake van een ‘schijnstabiliteit’. Hij vergelijkt het land dan ook met een vulkaan die op uitbarsten staat en gelooft dat alleen de internationale gemeenschap Kagame kan dwingen tot hervormingen wat een nieuwe geweldsuitbarsting zou kunnen voorkomen.
Reyntjes noemt het ‘onbegrijpelijk’ dat Nederland zich zo weinig kritisch opstelt richting Kagame. “Hoewel Nederland met haar enorme financiële steun juist macht heeft om aan te dringen op hervormingen werkt het op alle vlakken mee met dit dictatoriale regime en levert er zelfs mogelijk onschuldige mensen aan uit”, stelt de Belg.
Zal Nederland aan verkeerde kant geschiedenis staan?
Vele mensenrechtendeskundigen zijn er voorstander van dat Kagame vervolgd gaat worden door het Internationaal Strafhof in Den Haag (ICC). Het Rwandese parlement heeft onlangs echter ingestemd om de grondwet te wijzigen waardoor Kagame ook een derde termijn kan aanblijven als president en nog langer onschendbaar zal zijn.
Vandaag schudden zelfs koning Willem-Alexander en koningin Máxima de hand van Kagame. Een hand waar mogelijk het bloed van tienduizenden Rwandezen aan kleeft. Mocht Kagame ooit niet langer president zijn en er alsnog onderzoek worden gedaan naar zijn vermeende misdaden, zal Nederland dan aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan?
‘Francis’ is een gefingeerde naam. Vanuit veiligheidsoverwegingen wilde de Rwandese journalist niet met zijn echte naam in de krant.
2015 © CompassMedia
