Een waterig gouden herfstzon schijnt al anderhalf uur over het Goldenstedter Moor. Miljoenen dauwdruppels glinsteren als diamanten in de spinnenwebben en de witte wattenbolletjes van het veenpluis lijken haast lichtgevend. Dwars door deze Duitse natuurpracht kuiert op haar dooie gemakkie een bleke wolf. Soepel en zelfverzekerd beweegt ze zich voort tussen de hoge pollen, perfect gecamoufleerd in het uitgestrekte veenlandschap. Soms blijft ze even staan om zich te oriënteren. Oren gespitst, neus in de lucht, dan weer terug naar de grond. Ze is al een paar uur op pad vandaag, maar honger heeft ze niet. Gisteren scoorde ze hier nog een dikke grauwe gans. Met een zere vleugel, dus die had ze zo te pakken. Wie weet lukt dat vandaag nog een keer…
‘De wolvin van Barnstorf is lichter gekleurd en minder contrastrijk getekend dan de reu, maar dat doet niets af aan haar schoonheid. Wat een prachtig beest!’ Hans Hasper uit Assen heeft haar al verschillende keren gefilmd met de wildcamera’s die hij begin 2017 samen met Gradus Knoo ophing op strategische plekken in het territorium van de Barnstorfer roedel, op nog geen 100 kilometer van de Nederlandse grens.
Een uiterst gespannen sfeer
Helaas worden de camera’s van Hasper en Knoo regelmatig gemolesteerd door boze Duitsers. Zij zijn Goldie (zoals Hans Hasper de wolvin heeft genoemd) en haar gezin liever kwijt dan rijk. ‘Er hangt hier inmiddels een uiterst gespannen sfeer’, laat Hasper weten in de besloten Facebookgroep Wolvendenktank. ‘Gradus en ik worden nauwlettend in de gaten gehouden, zowel door voor- als tegenstanders van de wolven. Geheugenkaartjes worden uit onze camera’s gehaald, en opnames worden gekopieerd of gewist, oftewel gestolen. We weten wie hiervoor verantwoordelijk zijn, maar we noemen geen namen.’
Hans en Gradus weten veel over het Barnstorfer wolvenroedel. Goldie was hier als eerste. Precies zoals het hoort bij natuurlijke wolvenverspreiding: het zijn altijd de vrouwelijke wolven die de locatie van een nieuw territorium bepalen. Als een teef rond haar tweede levensjaar geslachtsrijp is, verlaat ze haar familie en gaat op zoek naar een eigen leefgebied, een flink eind verderop. Om een geschikte plek met voldoende prooidieren en dekking te vinden, loopt ze per nacht gemakkelijk zo’n 50 á 60 kilometer.
De wolvin van Barnstorf is een dochter uit het Gartower roedel, dat ruim 200 kilometer verderop leeft in het oosten van Nedersaksen. In 2014 vestigde ze zich in Barnstorf en markeerde ze de grenzen van haar nieuwe leefgebied met welgemikte plasjes en harige drollen. Deze geurige wolvenmemo’s werden een jaar later met interesse gelezen door een viriele jonge reu uit de Ueckermunder roedel, dichtbij de Poolse grens. Hij had ruim 400 kilometer gelopen om haar te vinden en in 2017 kregen ze voor het eerst jongen. De vier welpen zijn inmiddels al net zo groot als hun ouders.
Dood moeten ze, alle zes!
Op de filmpjes van Hasper en Knoo zijn alle gezinsleden van het Barnstorfer roedel in volle glorie te zien: zes kerngezonde, zeer relaxte wolven, die zich zowel overdag als ’s nachts vertonen en er soms zelfs even bij gaan zitten om te genieten van het uitzicht. Hasper: ‘Het aanpassingsvermogen en de flexibiliteit van dit roedel zijn echt bewonderenswaardig. Ze hebben een relatief druk woongebied uitgekozen. Over paden waar overdag vele tientallen veenarbeiders lopen, struinen ’s nachts de wolven. Bizar mooi avontuur om zo dicht bij deze dieren te mogen zijn en ze te volgen in hun doen en laten.’
De plaatselijke krantjes hebben echter geen goed woord over voor het Barnstorfer roedel. Dood moeten ze, alle zes! Volgens Hasper is er een ware hetze aan de gang, daarom is hij een online petitie gestart om het afschieten van dit wolvengezin te voorkomen. Deze petitie heeft in korte tijd bijna 160.000 handtekeningen opgeleverd, die binnenkort worden aangeboden aan het Duitse gemeentebestuur.
‘Hoewel de Barnstorfertjes zich hoofdzakelijk te goed doen aan het ter plaatse overvloedige wild, vergrijpen ze zich ook wel eens aan klein- of jongvee. Maar dat kun je ze moeilijk kwalijk nemen’, aldus Hasper. ‘Op een paar honderd meter van het wolvenkerngebied laten boeren zelfs kleine kalfjes buiten lopen, slechts omheind door een waardeloos prikkeldraadje. Volgens mij pure provocatie. Het lijkt wel alsof boeren er juist op uit zijn dat de wolven vee pakken, zodat ze daarmee de publieke opinie en de politiek kunnen beïnvloeden. Zo proberen ze legaal afschot af te dwingen of misschien zelfs steun van de bevolking te krijgen voor illegaal afknallen. Alle Duitsers die Gradus en ik hier spreken, zijn vóór afschot van deze wolven. Of tenminste voor reductie van het aantal roedelleden. Door steeds weer nieuwe filmpjes te plaatsen van dit fantastische wolvengezin, hopen we dat de dieren de positieve aandacht krijgen die ze verdienen.’
Acceptatie van wolven een kwestie van tijd?
‘Rustig doorgaan, Hans’, adviseert bioloog Dick van Hoffen, mede-groepslid van de Facebook-Wolvendenktank. ‘In het Zwitserse Wallis waren dit soort praktijken de eerste paar jaar ook aan de gang: steeds maar onbeschermd vee klaarzetten voor de wolven. In totaal zo’n 150 á 200 schapen en geiten gedood, zonder uitzondering onvoldoende beschermd. Men wilde die wolven gewoon niet. Toch hebben de schapenhouders nu allemaal bewakingshonden bij hun vee gezet. Dit jaar geen slachtoffers meer en zowaar een tweede wolvenroedel.’
Uit recent onderzoek blijkt dat zowel de Oostenrijkers als Zwitsers inmiddels behoorlijk blij zijn met de terugkeer van ‘hun’ wolven. Ze eten immers grote grazers die al heel lang geen natuurlijke vijanden meer hadden, afgezien van menselijke jagers. Door overbegrazing en het massaal afknagen van jonge boompjes en boombast was de biodiversiteit er enorm op achteruit gegaan. Maar inmiddels verjongen de bossen zich weer en keren wilde bloemen terug. Ook de ernstig verarmde Nederlandse natuur, waaruit inmiddels het overgrote deel van de insecten en wilde flora is verdwenen, zou weer een stuk rijker kunnen worden door de komst van wolven. Tenminste, als het menselijke jagersgilde een flinke stap terug doet…
Op dit moment zijn Nederland en België de enige twee EU-landen waar nog geen wolven leven. Officieel dan. Want vanuit Duitsland verkent de oervader van de hond Nederland steeds vaker. En vanuit Frankrijk steekt hij -via de Ardennen- de Belgische grens over. Daarom startte Rick van Malssen, een in Zweden woonachtige Nederlandse wolvenonderzoeker, op 1 augustus 2014 de Wolvendenktank op Facebook. Om de verspreiding van de wolf in Nederland, België en de rest van Europa op de voet te volgen en te bespreken met andere wolvenkenners. Inmiddels telt de besloten groep ruim honderd leden, die onderling actief kennis en ervaringen uitwisselen.
Twee weken zonder eten
Ik ben daar één van en elke week leer ik weer iets nieuws in de Wolvendenktank. Wie zich echt in Canis lupus lupus verdiept, merkt al gauw hoe bitter weinig we eigenlijk nog maar weten over onze eigen Europese wolven en hun belangrijke invloed op het landschap. Zo herlas ik voor dit artikel met enig plaatsvervangend schaamrood op de kaken een zeer gedateerd wolvenverhaal uit het vroegere natuurmaandblad Grasduinen, in 1981 geschreven door een van mijn toenmalige collega’s. Veel gepraat over alfateven en aanverwante flauwekul (waarop overigens nog altijd veel hondentrainingen zijn gebaseerd). Inmiddels zijn we er eindelijk achter dat er binnen een roedel feitelijk niet zoiets bestaat als rangorde, laat staan een strakke hiërarchische structuur…
Een wolvenroedel is gewoon een gezin. Bestaande uit vader, moeder, de kinderen van dit jaar en de kinderen van vorig jaar, die al net zo groot zijn als hun ouders. In dit gezin wordt goed voor elkaar gezorgd en subliem samengewerkt wanneer dat nodig is, al doen alle gezinsleden ook veel in hun eentje. Aangezien vader en moeder de meeste levenservaring hebben, is het logisch dat zij ‘de baas’ zijn, maar dat maakt hun kinderen nog niet tot onderdanige individuen. Serieuze gevechten tussen wolven komen alleen voor wanneer het ene roedel moedwillig de territoriumgrenzen van het andere roedel negeert. Zolang elke wolvenfamilie zijn eigen (minimaal) 200 vierkante kilometer grote leefgebied heeft en letterlijk andermans grenzen respecteert, is er niets aan de hand.
Verder klopt het als een bus dat wolven –veel beter dan menselijke jagers- experts zijn in het selecteren van prooidieren die een matige of slechte conditie hebben. Het overgrote deel van hun menu bestaat uit zulke dieren. Gemiddeld eet een wolf 3 tot 4 kilo vlees per dag. Maar ze kunnen ook 10 kilo voedsel in één keer opschrokken en daar vervolgens een week op teren. Als het moet kunnen ze zelfs twee weken zonder voedsel.
Wolven doden in feite weinig vee
Een ander opmerkelijk feit is dat wolven veel minder vee en huisdieren verslinden dan de meeste boeren en jagers doen vermoeden. Ruim de helft van hun voedsel bestaat uit reeën. Daarna zijn edelherten en wilde zwijnen favoriet, gevolgd door hazen en andere kleine zoogdieren, vogels en zelfs insecten. Volgens Rick van Malssen wijst recent Zweeds onderzoek uit dat wolven procentueel net zo veel insecten-biomassa eten als gedomesticeerde dieren (vee en huisdieren). Op mijn verbaasde vraag of wolven dan zo veel insecten eten, antwoordt hij: nee, ze eten zo weinig vee!
Van Malssen: ‘Als je naar de feiten kijkt en de statistieken analyseert, valt op dat de hoeveelheid door wolven gedood vee laag is vergeleken met andere doodsoorzaken, zoals predatie door honden, ziekten of illegale slacht. Toch wordt het zogenaamde ‘roofzuchtige karakter’ van wolven breed uitgemeten in de media en door haters als reden gebruikt om de wolf weg te krijgen. Frankrijk en Noorwegen gaan hierin het verst, de schapenlobby maakt daar veel stampij. Maar dit zijn landen met een lui uitzetsysteem: schapen worden in het voorjaar in de wildernis losgelaten zonder enige vorm van toezicht of bescherming en in het najaar weer opgehaald… Logisch dat hier de meeste brokken worden gemaakt. Die kuddes moeten gewoon weer dag en nacht actief worden bewaakt door een herder met een paar honden. Het is een vooroordeel dat wolven altijd automatisch vee grijpen. Als dat werkelijk waar zou zijn, dan zou de schade in Duitsland vele malen groter zijn.‘
Inmiddels leven er in Duitsland zo’n 60 wolvenroedels, bij elkaar zo’n 500 tot 600 wolven. In 2015 bedroeg de totale wildschade in Duitsland aan landbouw en veeteelt 653 miljoen euro, waarvan slechts 0,08% door wolven was veroorzaakt.
Extreme reacties van hatende boeren
Bij het bericht over de doodgereden wolf bij Kloosterhaar reageren mensen op social media vooral met ‘zielig’ en ‘zonde’. Maar ook met: ‘dat de dader een vreselijke dood mag sterven’, ‘moge deze arme wolf rusten in vrede’ en ‘geen plaats voor wolven in dit te volle land’. De reacties van wolvenfans zijn bij lange na niet zo extreem als die van de wolvenhaters, oftewel boeren. Op een artikel in De Boerderij over het door de provincies opgestelde Operationeel Draaiboek Wolf zijn de reacties unaniem 100% negatief: ‘met een dubbelloops jachtgeweer flinke patronen op loslaten, knapt-ie van op. Er is geen ruimte voor wolven in Nederland. Afknallen dus!’, ‘Opgeruimd staat netjes…’, ‘zie de bever en de otter, alleen maar ellende voor de boer’, ‘degenen die dit beleid maken zouden ze bij een roedel wolven moeten opsluiten’, ‘ook voor wolven een echt nulstand beleid!!!’ , ‘Het beste is een jager bellen en verder mondje dicht. Want die van faunabeheer zijn toch niet wijs!!!’ en ‘Gelukkig mag je op veel wegen weer 130 km/u rijden’.
Ook in Brussel geeft het CDA de wolven in Nederland bij voorbaat geen centimeter ruimte. Europarlementariër en varkensfokster Annie Schreijer-Pierik laat op 15 november in het Algemeen Dagblad weten dat Nederland zich moet wapenen tegen wolven en andere ‘oprukkende soorten’, want ‘het lijkt allemaal leuk en mensen vinden ze knuffelig, maar binnenkort verscheuren de wolven vast schapen, kalveren of paarden’. Voorts vreest Schreijer voor de veiligheid van toeristen en voor gevaarlijke wolfshond hybriden.
5 schrikdraden en waakhonden geven voldoende bescherming
Rick van Malssen herkent deze ongefundeerde wolvenhaat maar al te goed: ‘De verwachte problemen worden zo hoog opgestapeld en overdreven, dat oplossingen onmogelijk lijken. Een veel voorkomend verschijnsel bij de terugkeer van de wolf. Mentale problemen met wolven gaan vooral over controle. Sommige mensen worden witheet over zaken die ze niet kunnen manipuleren of onder controle kunnen krijgen.’
Professor Matthijs Vos werkt alvast aan een meta-oplossing: ‘Momenteel maken we in mijn onderzoeksgroep aan de RUHR Universität wiskundige modellen voor hoe de publieke opinie om kan slaan (van positief naar negatief en omgekeerd). Deze modellen gaan over wederzijdse effecten van wolf en mens op elkaar. We willen natuurlijk vooral de mechanismen begrijpen waarmee escalatie kan worden voorkomen. En hoe geëscaleerde situaties weer kunnen worden opgelost.’
Rick van Malssen: ‘Omheiningen van 1.10 meter hoog met vijf stroomdraden werken uitstekend, zeker in combinatie met waakhonden. Dat geeft vrijwel 100% bescherming. In Zweden werk ik dan ook al enige jaren met een speciaal opgeleid team aan het bouwen van zulke roofdierwerende hekwerken. Dat doen we gratis voor veehouders die van de provincieraad subsidie krijgen om zo’n hekwerksysteem aan te schaffen. ’s Nachts ophokken werkt ook prima tegen wolven, die gaan niet gauw een gebouw binnen. In tegenstelling tot lynxen overigens. Het is echt de taak van de mens om ervoor te zorgen dat schapen en ander kleinvee geen vaste plek krijgen op het menu van de wolf. Wolfwerende omheiningen worden in Nederland gesubsidieerd door de provincie. Het zou dan ook slim zijn om bij veehouderijen langs de grens met Duitsland te anticiperen op de zekere komst van de wolf naar Nederland en alvast preventieve hekken te plaatsen…’
De wolf past zich moeiteloos aan, nu wij nog
Faunaecoloog Aaldrik Pot: ‘Volgens mij is het nu vooral interessant om te kijken hoe de acceptatie van wolven in Duitsland is verlopen en wat wij daarvan kunnen leren. Stephan Kaasche van het contactbureau wolvenregio Lausitz vertelde me dat als hij het allemaal over moest doen, hij meer tijd zou besteden aan scholen en minder aan zaaltjes met boze jagers en boeren. Dat heeft volgens hem nagenoeg niets opgeleverd.’
Hasper: ‘Omgaan met wolven is nieuw voor Duitsland. Als er ergens een schaap wordt gedood, wordt er natuurlijk meteen met een beschuldigende vinger naar de wolf gewezen. Terwijl bijvoorbeeld in Oost-Polen in zo’n geval de eigenaar als schuldige wordt aangewezen: had hij maar een adequate omheining moeten maken. Aan zo’n denkwijze zijn Duitsland en Nederland nog lang niet toe. De wolf past zich moeiteloos aan, nu wij nog. We kunnen alvast een hoop leren van het Barnstorfer roedel en die kennis goed gebruiken voor het eerste Drentse wolvengezin.’
Europese wolven zijn cultuurtolerant: ze zoeken mensen niet speciaal op, maar ze kunnen goed overleven in door mensen ingerichte en gedomineerde gebieden. Vooral in cultuurlandschappen met veel bosranden leeft een overdaad aan reeën, het hoofdvoedsel van de wolf.
In maart 2015 scharrelde er –voor het eerst in anderhalve eeuw- dagenlang een wolf rond in de buurt van het Drentse Emmen. En in de herfst van 2016 kwam een Duitse wolvin een kijkje nemen in het Twense Beuningen. Maar het afgelopen jaar werden er maar liefst vier zekere wolven waarnemingen gedaan op verschillende plekken in Nederland: in maart sneuvelde een wolf op de A28 bij Hoogeveen en in augustus zijn twee schapen doodgebeten in Groningen, duidelijk niet door een hond. In oktober bleek er een wolf op de Veluwe te lopen en op 13 november werd er een wolf doodgereden op de N343 tussen het Overijsselse Kloosterhaar en Bergentheim. Zou deze topscore een indicatie kunnen zijn dat er in het diepste geheim inmiddels toch al wolven leven in Nederland? Binnen de Wolvendenktank zijn de meningen daarover verdeeld.
Wolven kunnen verdomd heimelijk zijn
Rick van Malssen: ‘Volgens mij wordt het een moeizaam verhaal voor de wolven in Nederland. Ons land wordt teveel door de mens gedomineerd en de politieke weerstand van VVD en CDA is groot. Maar wie weet… er zijn flinke verschillen tussen wolven onderling en het aanpassingsvermogen van sommige individuen is indrukwekkend. Dus 100% zeker dat ze hier NIET leven kun je nooit zijn…’
Hans Hasper: ‘Volgens mij is het ondenkbaar dat elke wolf die Nederland binnenkomt meteen wordt doodgereden. Ook lijkt het me stug dat elke doodgereden wolf gevonden wordt. Ik denk dus dat er meer rondlopen, maar dat kan ik natuurlijk niet hardmaken. Wolven kunnen verdomd heimelijk zijn.’
Biologiedocent Jeannet Hulshof, die vaak meespeurt naar wolvensporen met Hasper en Knoo, vraagt zich af of de wolf van Kloosterhaar misschien helemaal niet op verkenningstocht was, maar al deel uitmaakte van een roedel in de buurt. Nordhorn misschien? In het kleine bosgebied daar, vlakbij de Nederlandse grens, zat een paar jaar een eenzame teef. Twee teven zelfs, maar niet tegelijkertijd. Hulshof vraagt zich af of een van die wolvinnen, of wie weet zelfs allebei, daar al een gezin hebben gesticht en zich wellicht heel goed kunnen schuilhouden.
Natuurliefhebbers houden wolven angstvallig geheim
Glenn Lelieveld van de Zoogdiervereniging en de website Wolven in Nederland denkt van niet, ‘want die regio wordt goed onderzocht, bijvoorbeeld op DNA van drollen’.
Gradus Knoo betwijfelt of de regio Nordhorn wel zo goed onderzocht wordt, maar hijzelf maakt daar al tientallen nachten geluidsopnames met richtmicrofoons. ‘Een roedel was me beslist niet ontgaan.’
Knoo is het echter wel eens met Hans Hasper dat sommige Duitsers ‘meer weten dan wij denken’. Op sommige plekken waar inmiddels al wolven zitten, wordt dat door natuurliefhebbers angstvallig geheim gehouden voor de media. Knoo: ‘Er hobbelt volgens mij al meer rond dan wij denken te weten. Het zou me beslist niet verbazen als Twente, Drenthe en Oost-Groningen al veel vaker worden belopen door wolven. Voor ’t Bargerveen en omgeving bijvoorbeeld, heb ik al een speciaal flesje klaarliggen. Het wordt tijd dat die kurk eruit gaat!’
Naschrift: Hans Hasper heeft het bij het rechte eind met die ‘verdomde heimelijkheid’ van wolven. Inmiddels hebben wetenschappers ontdekt dat de Duitse wolvin die deze week in Belgisch Limburg werd gespot (Naya genaamd), eerst een enorme voettocht door verschillende Nederlandse provincies heeft gemaakt. Uit de gegevens van haar zenderhalsband blijkt dat ze eind 2017/begin 2018 diverse natuurgebieden in onder meer Overijssel, Drenthe, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg bezocht, tussendoor ook weer even terug naar Duitsland liep en zowel de Rijn als de Maas wist over te steken zonder ongelukken.
