Piotr Zielewski (35) is zo scherp als een mes. De ‘ambulant medewerker’ van de gemeente Rotterdam mag een wilde bos haar hebben en een vet Pools accent, en er verder uitzien als een wat slordig geklede student, hij weet precies wat er in Nederland niet pluis is.
Zielewski fungeert als klankbord voor Oost-Europese arbeidsmigranten in Rotterdam, een groep die inmiddels meer dan twintigduizend zielen telt. Soms ontvangt hij wel vijftig mensen per dag op z’n spreekuur in een keet in de achterstandswijk Charlois.
Zoals die Poolse arbeidsmigrant die, per abuis, een factuur opende van het uitzendbureau waarvoor hij werkte en verbaasd opkeek. ‘Dat uitzendbureau bleek bij de werkgever van die Pool een fors uurloon te factureren, terwijl de man zelf nog niet eens het wettelijk minimumloon kreeg uitbetaald.’
Paar ton
Piotr slaat aan het rekenen. Als een uitzendbureau arbeidskrachten onderbetaalt en zo’n honderd Polen in dienst heeft, dan valt er alleen al met die loonfraude maandelijks een paar ton te verdienen. Tel uit je winst. Zielewski: ‘Snap je waarom zelfs Turkse criminelen de arbeidsbemiddeling prefereren boven de drugshandel? Ze verdienen net zoveel, maar de pakkans is veel kleiner. Binnen een jaar kun je in deze business schatrijk worden.’
Dubieuze uitzendbureaus bemiddelen in Nederland voor naar schatting honderdduizend arbeidsmigranten uit Oost-Europa – het aantal komt uit het rapport Lessen uit recente arbeidsmigratie (2011) van de commissie-Koopmans. Die ‘Moelanders’ (Midden- en Oost-Europeanen) krijgen wurgcontracten opgedrongen. Ze beginnen met schulden omdat ze de kosten voor de reis moeten aflossen of omdat ze zich moeten inkopen voor het ‘mogen’ werken in Nederland. Op vroegtijdig verbreken van het contract staan boetes tot wel 500 euro.
Eenmaal aan het werk worden de arbeidsmigranten op grote schaal onderbetaald en om het minste of geringste beboet –100 euro voor het gebruik van een mobiele telefoon op het werk is geen uitzondering. Vaak betalen zij veel te veel huur voor ondermaatse, door het uitzendbureau geregelde woonruimte. Soms moeten zij hun paspoorten inleveren; ze zijn dan praktisch gevangenen van hun werkgevers. En in een aantal gevallen werden Oost-Europeanen – of hun zaakwaarnemers – fysiek bedreigd nadat zij misstanden aan de orde stelden.
Urgentie
Het demissionaire kabinet-Rutte heeft aan deze wantoestanden de oorlog verklaard. Het afgelopen jaar kwam minister Henk Kamp (VVD) van Sociale Zaken en Werkgelegenheid met een reeks van maatregelen om criminele uitzendbureaus langzaam maar zeker uit te roken. Recent kondigde Kamp aan dat hij nog dit najaar wil invallen bij de ‘top-100 van meest malafide uitzendbureaus’. Om de verstorende invloed van huisjesmelkers te breken, wil Kamps collega Liesbeth Spies (CDA) van Binnenlandse Zaken malafide huiseigenaren zwaarder beboeten en aan recidivisten een verhuurverbod opleggen.
De urgentie is hoog. Jaarlijks onttrekken de malafide uitzendbureaus zo’n 260 miljoen euro aan belastingen en sociale premies aan de schatkist. Volgens de commissie-Koopmans zijn er tussen de vijf- en zesduizend van die uitzendbureaus actief, op een totaal van negentienduizend geregistreerde uitzendbureaus.
De branchevereniging ABU, de Algemene Bond Uitzendondernemingen, schat dat haar leden door de illegale praktijken van malafide bureaus jaarlijks 1 miljard euro omzet mislopen, maar die raming is jaren oud. Deze bureautjes, soms niet meer dan een man of een vrouw met een mobiele telefoon en steeds wisselende sim-kaarten, zijn bovendien spil in een veel groter netwerk.
De criminele arbeidsbemiddelaars werken samen met huisjesmelkers in Den Haag en Rotterdam en met frauduleuze werkgevers in vooral de land- en tuinbouwgebieden in Noord- en Zuid-Holland, Noord-Brabant en Limburg. Gezamenlijk vormen zij een machtig conglomeraat, dat delen van de arbeidsmarkt en van de woningmarkt in zijn greep houdt.
Paul Ulenbelt (60), Tweede Kamerlid voor de SP, die zitting had in de commissie-Koopmans, wordt er naar eigen zeggen ‘wanhopig’ van. Ulenbelt ziet hoe sectoren als de land- en tuinbouw, de vleesverwerkende industrie, de schoonmaak- en transportsector, de bouw, de horeca en de detailhandel in hoog tempo dreigen te criminaliseren. Dit als gevolg van de samenwerking tussen dubieuze uitzenders en ondernemers die, al dan niet onder druk van de economische crisis, bereid zijn om wet- en regelgeving te overtreden.
De zorgelijke ontwikkeling wordt bevestigd door een rapport van het Westland Interventieteam. Dat constateert dat steeds meer bonafide tuinders het hoofd niet langer boven water kunnen houden wegens de oneerlijke concurrentie. Zij zien zich gedwongen om hun bedrijven te sluiten of te verkopen aan ondernemers die overleven doordat zij het niet zo nauw nemen met de regels. ‘In sommige sectoren ontstaan maffia-achtige structuren,’ zegt Ulenbelt. ‘De arbeidsverhoudingen criminaliseren. En de politiek kijkt weg, want het is een taboe om te zeggen dat we het vrije verkeer van werknemers weer moeten inperken.’
‘In sommige sectoren ontstaan maffia-achtige structuren’ (Paul Ulenbelt, Tweede Kamerlid voor de SP)
Deze alarmerende situatie is een gevolg van de openstelling, in 2007, van de Nederlandse arbeidsmarkt voor Oost-Europese arbeidsmigranten. Niet het door politici destijds voorspelde aantal van tienduizend Oost- en Midden-Europeanen kwam naar Neder-land, maar ongeveer driehonderdduizend.
Met velen van die arbeidsmigranten gaat het goed. Zij verdienen een fatsoenlijk salaris, ook in de tuinbouwkassen van het Westland, waar onlangs nog een proef om Nederlandse werklozen te motiveren om aan de slag te gaan hopeloos mislukte. ‘Dat is onverteerbaar, die cultuur in Nederland dat mensen in een uitkering gewoon werk weigeren,’ zegt het inmiddels vertrokken CDA-Kamerlid Ger Koopmans (50), die voorzitter was van de naar hem genoemde commissie. ‘Die Polen rijden er 1.000 kilometer voor!’
Maar een aanzienlijk aantal komt in het grijze en zwarte circuit terecht. En terwijl steden als Rotterdam en Den Haag nog altijd worstelen om de komst van tienduizenden nieuwe inwoners in goede banen te leiden, staat over iets meer dan een jaar alweer een nieuwe golf voor de deur: per 1 januari 2014 mogen ook Roemenen en Bulgaren, die nu officieel nog een tewerkstellingsvergunning nodig hebben, zonder beperkingen aan de slag in Nederland.
Hamit Karakus (49), PvdA-wethouder Wonen in Rotterdam, kijkt uit over de puinhopen van zijn eigen gelijk. Al in 2007 voorzag hij de ontwrichtende gevolgen van de Oost-Europese immigratie voor zijn havenstad. Destijds riep de wethouder een Polentop bijeen om met collega’s en deskundigen het probleem van de komst van zoveel Oost-Europese gelukszoekers op de agenda te krijgen. ‘Iedereen was er: vertegenwoordigers van de vier grote steden, de minister, de uitzendbureaus, de werkgevers,’ zegt Karakus in zijn werkkamer in het stadhuis aan de Coolsingel. ‘Iedereen ontkende het probleem. Amsterdam en Utrecht zeiden: bij ons is niets aan de hand, het is een probleem van Rotterdam en Den Haag. Ik kreeg ook veel kritiek: waar ik mee bezig was? Zozeer zelfs dat ik onzeker werd en dacht: zie ik het wel goed?’
Creatieve sessies
Nu, vijf jaar na die waarschuwing, geldt Rotterdam als laboratorium voor de rest van Nederland. In creatieve sessies met ambtenaren van verschillende diensten, met vertegenwoordigers van politie en brandweer, met straatwerkers als Piotr Zielewski en anderen – tot een man of vijftig – worden ideeën ontwikkeld om de overlast tegen te gaan.
Bijvoorbeeld de three strikes, you’re out- aanpak. Onder de ‘Rotterdamwet’ – die in grootstedelijke probleemwijken uitzonderlijke maatregelen mogelijk maakt – kan de gemeente na drie overtredingen de verhuur van de panden van huisjesmelkers overnemen. Minister Spies wil die maatregel landelijk invoeren.
Om niet voortdurend achter de feiten aan te lopen, heeft Rotterdam mensen op straat, zoals Piotr Zielewski, die de laatste tijd stuit op een zorgelijke ontwikkeling: het ontstaan van een criminele Turks-Poolse connectie. Malafide uitzendbureaus met Poolse handlangers werken in achterstandswijken als Charlois en Bloemhof samen met Turkse huisjesmelkers.
Laatst klaagde een Poolse vrouw dat ze 700 euro huur betaalde voor een kamer die officieel 125 euro per maand mag kosten. De vrouw werd door de Turkse huiseigenaresse duidelijk gemaakt dat ze niets heeft te eisen en per direct weg moest. Toen de Poolse dit weigerde, belde ineens een Poolse ‘makelaar’, die de vrouw in haar eigen taal waarschuwde dat het verstandiger was om toe te geven. Toen ook dit niet hielp, stond een stel agressieve, potige Turkse mannen bij de vrouw op de stoep. De Poolse besloot daarop om in te binden en af te zien van het bedrag dat zij te veel aan huur had betaald.
Keiharde criminelen
Precies dit soort toestanden in zijn stad zijn voor wethouder Karakus een gruwel. ‘Vergis je niet,’ zegt hij. ‘We hebben hier te maken met keiharde criminelen, die totaal niet onder de indruk zijn van sancties.’
Karakus vertelt over zijn jacht op vier malafide uitzendbureaus. Om een voorbeeld te stellen, legde de gemeente elk van hen een dwangsom op van 50.000 euro. Dit leidde tot bijna drie jaar procederen. De gemeente won de zaak, maar mocht van de Raad van State de boetes niet innen. ‘Omdat we eerder hadden moeten waarschuwen.’ Karakus is nóg verontwaardigd. ‘Er zat enorm veel werk en mankracht in. Daar begin ik dus niet meer aan. Die boetes, die calculeren ze gewoon in.’
'We hebben hier te maken met keiharde criminelen, die totaal niet onder de indruk zijn van sancties’ (Rotterdamse wethouder Hamit Karakus)
Er zijn meer ontmoedigende verhalen. Over inspectiediensten die arriveren bij panden waar overbewoning is geconstateerd en dan de bewoners met hun matrassen doodleuk de straat zien oversteken – naar een ander pand van dezelfde huisjesmelker waar de inspectie niet mag binnenvallen.
Karakus, zelf kind van Turkse gastarbeiders: ‘Zo onbeschaamd zijn ze! Kunnen we de hele procedure opnieuw beginnen. Daarom willen wij bij een tweede overtreding een boete en ontruiming mogelijk maken en een verhuurverbod voor het hele woningenbestand van de huisjesmelker.’ De wens van de wethouder om tot gedwongen verkoop te kunnen overgaan, bleek onhaalbaar.
Karakus is blij met de liberale hardliner Henk Kamp, de VVD’er die in 2010 aantrad als minister. ‘Zijn voorganger Donner bleef het probleem maar ontkennen. Kamp niet. Die zat op zeker moment hier bij mij aan tafel en zei: “Dit is veel erger dan ik had vermoed.” Ik nam hem mee de wijken in en sindsdien heeft hij er enorm het tempo in gezet.’
Op papier ogen de maatregelen tegen het conglomeraat van uitzendbureaus, huisjesmelkers en werkgevers indrukwekkend. Uitzendbureaus zijn bijvoorbeeld vanaf juli van dit jaar verplicht om zich te registeren bij de Kamer van Koophandel. Opdrachtgevers die met niet-geregistreerde uitzendbureaus werken, kunnen nu een boete krijgen tot 36.000 euro per ‘ingeleende’ werknemer. Doordat verschillende diensten, zoals de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW, de vroegere Arbeidsinspectie) en de Belastingdienst intensiever samenwerken, kunnen interventieteams nu dichter bij de bron komen en de personen achter de uitzendbureaus aanpakken. Ook werd een Meldpunt Malafide Uitzendbureaus ingericht en Oost-Europeanen worden, via brochures in de eigen taal, voorgelicht over hun rechten.
Overheid en private partijen werken bovendien steeds vaker met elkaar samen. De Stichting Naleving CAO voor Uitzendkrachten (SNCU), de ‘cao-politie’ van de uitzendbranche, bouwt dossiers op voor de Inspectie SZW. Maar door strenge regels voor privacy-bescherming is het lang niet altijd mogelijk om informatie uit te wisselen. Bovendien heeft de SNCU maar dertien inspecteurs en wordt in ‘het veld’ veel geklaagd over het gebrek aan capaciteit van de Inspectie SZW.
Die laatste dienst verrichtte in 2011, volgens het jaarverslag, 62 afgeronde opsporingsonderzoeken, waarvan negen gericht op arbeidsuitbuiting en mensenhandel. ‘De inspectiediensten doen hun stinkende best, maar ze hebben te weinig mensen,’ constateert Ulenbelt van de SP. ‘Nederland heeft z’n huis gewoon niet op orde.’
Ulenbelts mening wordt gedeeld door FNV-bestuurder Wim Baltussen (57), die door de Poolse staat werd onderscheiden wegens zijn jarenlange inspanningen voor Poolse werknemers in Nederland. Op de vraag hoe groot hij de fraude inschat rond Oost-Europese arbeidsmigranten, zegt Baltussen, terwijl hij in zijn woning in een Eindhovense volkswijk koffie schenkt en een sigaret draait: ‘Ik zou de vraag eerder omdraaien: wie fraudeert er niet?’
Baltussen, een ouwe rot in deze wereld, heeft lof voor de pogingen van Henk Kamp en wethouders als Karakus en Marnix Norder (PvdA) in Den Haag om orde op zaken te stellen. Maar hij ziet telkens nieuwe schimmige constructies opduiken, ook in de champignonsector waarin hij werkt en die wordt geplaagd door misstanden.
Zo registreren steeds meer Roemenen en Bulgaren (vaak leden van de Turkse minderheid in Bulgarije, die in Nederland opgaan in de Turkse gemeenschap) zich als zzp’er, zelfstandige zonder personeel. Officieel moeten voor arbeidsmigranten uit Roemenië en Bulgarije nog tewerkstellingsvergunningen worden aangevraagd, maar als zzp’er krijgen Roemenen en Bulgaren vrij toegang tot de Nederlandse arbeidsmarkt. Ze mogen dan zelf prijsafspraken maken. Met als gevolg dat ze voor 3 euro per uur aan de slag gaan. Baltussen: ‘Daar is een Bulgaar al blij mee. Tja, het is dweilen met alle kranen open.’
De bevindingen van Baltussen en Ulenbelt worden breed gedeeld. ‘In de tuinbouw hebben wij de strijd allang opgegeven,’ zegt Masja Zwart van FNV Bondgenoten. Een medewerker van een bonafide uitzendbureau die anoniem wil blijven, erkent dat zijn bedrijf ‘ tender na tender verliest omdat anderen nóg goedkoper werken, wat betekent dat zij frauderen. Op deze manier worden wij gedwongen om ook te marchanderen.’
‘Een Bulgaar is al blij met drie euro per uur. Het is dweilen met alle kranen open’ (Wim Baltussen, bestuurder FNV)
Volgens Jurriën Koops (46), directeur sociale zaken van uitzendvereniging ABU, komen sommige maatregelen domweg te laat. ‘Pas sinds juli dit jaar bestaat de registratieplicht voor uitzendbureaus. Tot die datum waren er helemaal geen prikkels voor opdrachtgevers om met bonafide bureaus in zee te gaan.’ Bovendien, zegt Koops, speelt nog een typisch Nederlands probleem mee: ‘Wij Nederlanders zijn goed in het opstellen van regels, maar we schieten ernstig tekort op de handhaving.’
Het helpt ook niet dat veel arbeidsmigranten besluiten om misstanden niet te melden. Sonja Driessen (38), voorzitter van Migrada, een belangenvereniging voor arbeidsmigranten, pleit ervoor om Oost-Europeanen nauwer te betrekken bij de strijd tegen malafiditeit. ‘Geef ze bijvoorbeeld de zekerheid dat ze financieel worden gecompenseerd als ze misstanden melden.’
Thuisland
Nu laten veel Polen en andere Moelanders onderbetaling en slechte huisvesting toe omdat ze weten dat de situatie tijdelijk is en zij zich realiseren dat de situatie in hun thuisland nog slechter is. En als je geen klagers hebt, heb je geen zaak.
Is de overheid wel in staat om het gevecht tegen dat conglomeraat van malafide uitzendbureaus, huisjesmelkers en kwaadwillende werkgevers te winnen? Paul Ulenbelt heeft er een hard hoofd in. ‘Ik voorzie dat het erger wordt, alleen al wegens de crisis. Roemenen en Bulgaren, die nu nog naar Zuid-Europa trekken, zullen massaal deze kant op komen omdat daar geen werk meer is.’ Dan zal het reservoir aan goedkope arbeidskrachten uit Oost-Europa nog groter worden.
Er zijn prognoses die ervan uitgaan dat het wel mee zal vallen met het aantal nieuwe arbeidsmigranten na 2014. Maar als er één les valt te trekken uit de recente arbeidsmigratie, dan is het dat dit soort voorspellingen volstrekt onbetrouwbaar is.
