In 2014 deed Lucas van Woerkum zijn eerste voorstelling onder de noemer Symphonic Cinema. Het Radio Filharmonisch Orkest speelde De Vuurvogel van Igor Stravinsky en de cineast zat met een computer tussen de muzikanten om de beelden naadloos bij de muziek te monteren. Vandaag gaat zijn tweede Symphonic Cinema-project in première. In het Concertgebouw in Amsterdam voeren het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Toonkunstkoor Amsterdam onder leiding van de Britse dirigent (en filmcomponist) Benjamin Wallfisch de compositie Daphnis & Chloé van Maurice Ravel uit. Van Woerkum zit ditmaal naast de dirigent – als een eerste solist – om zijn beelden te synchroniseren met de muziek.
Opvallende combinatie: speelfilm begeleidt klassieke orkestmuziek. Zo hebben die twee disciplines elkaar nog niet eerder ontmoet. Hoe komt iemand op het idee?
“Op die vraag antwoord ik altijd dat ik niet op het idee ben gekomen,” zegt Lucas van Woerkum, van bouwjaar 1982. Hij komt uit een muzikaal nest, zijn vader is dirigent, zijn moeder zangeres. Zelf speelde hij vanaf zijn zevende hoorn. Een loopbaan in de muziek lag voor de hand, maar op zijn vijftiende koos hij voor film.
“Tijdens een vakantie in Italië lang ik met een stapel cd’s met filmmuziek in de zon. Die muziek vond ik geweldig. Veel filmmuziek is gebaseerd op laat-romantische klassieke muziek uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Toen ik me realiseerde dat die laat-romantische muziek goed was te gebruiken als filmmuziek, kwam de gedachte: hoe zou het zijn om iets met film te doen? Ik ben dus op film gekomen via muziek.”
“Film heeft als kunstvorm een aantal overeenkomsten met muziek: het speelt in tijd, het heeft te maken met opbouw en structuur. En ik was altijd al heel geïnteresseerd in techniek. Mijn vader schilderde ook, dat beeldende is me wel een beetje met de paplepel ingegoten. Dus voor mij waren muziek, film en technologie een logische mix.”
Kader voor muziek
De technologie die Symphonic Cinema mogelijk maakt – het live instarten van filmbeelden – is van recente datum en wordt gebruikt in de elektronische clubmuziek. De innovatie van Van Woerkum is dat hij de techniek gebruikt om de beelden verhalend te maken. Hij is een verteller, geen illustrator.
De regisseur studeerde af aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht op een scriptie over de narratieve kracht van muziek in film. “Wat voegt bij een film van Kubrick de muziek toe aan het verhaal? Als het als contrast wordt ingezet, kan het opeens slapstick worden. Muziek heeft die verhalende functie en dat zoek ik op.”
“Ik geloof dat de muziek uit 2001: A Space Odyssey zo beroemd is geworden omdat die zo goed werkt in die context. Wat ik met Symphonic Cinema probeer te doen is een kader geven – letterlijk eigenlijk, via het filmdoek – waarin je de muziek kunt ervaren.”
Kunstgrepen in Beijing
Lucas van Woerkum is geboren begin jaren tachtig, de tijd dat MTV van start ging. Zijn Symphonic Cinema-concept laat zich samenvatten als: luisteren met je ogen. Er is veel kritiek op MTV geweest omdat het mensen heeft afgeleerd om te luisteren zonder beeld.
Als je negatief wilt zijn kun je zeggen: Lucas van Woerkum gaat nu hetzelfde doen met klassieke muziek.
“Ja, de muziek eigenlijk minder maken, bijna.”
Of de muziek zodanig afhankelijk maken van een ander medium dat het voor veel mensen niet meer los geconsumeerd kan worden.
“Daarom is het belangrijk om muziek te kiezen die is gecomponeerd met een visuele component. De Vuurvogel en Daphnis & Chloé zijn balletmuziek.”
De laat-romantiek is ook de tijd van de symfonische gedichten.
“Precies, programmamuziek is wat dat betreft heel goed bruikbaar. Mijn volgende film wordt Symphony fantastique van Berlioz, daar zit al een script in van de componist zelf nota bene. Mijn ideologie is vanuit de muziek gedacht: ik geloof dat als de film de structuur van de muziek kan verhelderen en je kan meenemen in een bepaalde sfeer, dan helpt het ook echt om de muziek te ervaren. Niet voor iedereen is dat nodig. Het kan wel een verdieping geven.”
Muziek is abstract en de beelden helpen de verbeelding van de mensen die daar behoefte toe kunnen voelen. Waardoor het ook een manier wordt om klassieke muziek te introduceren bij een generatie die is opgegroeid met beeld en niet bekend is met klassieke muziek.
“Dat is precies de brug. Bij De Vuurvogel ging de gemiddelde leeftijd in het Concertgebouw van 55 jaar terug naar 35 jaar. Dat zijn getallen waar de klassieke muziekwereld wel wat aan heeft. Daphnis & Chloé houdt rekening met die leeftijdcijfers en is specifiek gemaakt voor jongvolwassenen. Het heeft een onderwerp dat hen ook aanspreekt.”
Daphnis & Chloé is heel anders dan De Vuurvogel. Hoe anders?
“Ik heb getracht om de grenzen op te zoeken van wat je kunt tegenkleuren bij de muziek. Het is mijn eerste film die zich in deze tijd afspeelt. Als je in deze tijd als tiener op zoek gaat naar de ware liefde, bestaat het gevaar dat je je verliest in uiterlijk vertoon en narcisme via het digitale alterego dat je creëert. De date-apps helpen je daar een handje bij. Dat alterego maakt je niet per sé kwetsbaarder of opener, wat voor die ware liefde toch wel essentieel is. In mijn film verliest Chloé zich daarin. De film gaat over de gevaren van het digitale zelf.”
Wat waren de specifieke ‘problemen’ van deze adaptatie?
“Je zit met ruim tweehonderd man koor en orkest. Die staan allemaal op het podium. Dus qua regie is het anders. Inhoudelijk is het het langst durende proces tot nu toe geweest, met drie verschillende schriptschrijvers. Symphonic Cinema is een genre waarvan de regels nog niet zijn geschreven. En waarvan je van het publiek niet kunt vragen om het op precies de goede manier te ervaren.”
Ben jij een beelddeejay?
“Zo zou ik mezelf niet noemen. Ik zie mezelf als cineast, zoals de naam Symphonic Cinema aangeeft. Dat ik nu stille films maak betekent niet dat ik dat de rest van mijn leven blijf doen. Ik ga eerder meer de kant van de speelfilms op dan van de videoclips. Daphnis & Chloé is bedacht als speelfilm, iedereen in het publiek krijgt hetzelfde narratief mee.”
“Men valt er wel eens over dat mijn films tamelijk esthetisch zijn. Ik zal de camera niet snel scheef zetten. Mijn vrienden uit de filmwereld meenden dat De Vuurvogel wel iets ruiger had gekund.”
Je monteert als het ware live. Is iedere voorstelling anders?
“Ja, er zijn kleine verschillen in de timing. De film is uiteraard lineair, in de goede volgorde. Ik ben niet aan het veejayen, zeg maar. We hebben Firebird (De Vuurvogel) nu zo’n 25 keer gedaan en in Beijing speelt het orkest toch echt wel anders dan in Londen—langzamer. Ik heb toen op mijn hotelkamer kunstgrepen moeten uithalen. Dat is spannend, maar zo ontstaan er ook gekke nieuwe dingen. Het betekent dat ik goed naar het orkest moet luisteren: wat gebeurt hier?”
De ziel van Stravinsky
Symphonic Cinema trekt een nieuw, jong publiek naar de concertzaal. De wereld van de klassieke muziek reageert niet altijd onverdeeld enthousiast. Lucas van Woerkum heeft De Vuurvogel internationaal uitgerold met concerten in Engeland, Denemarken, China en België. In het buitenland reageerde men positiever dan in Nederland, vertelt hij.
“In Nederland worden mijn films wel eens pathetisch genoemd. In Engeland was de reactie: dit is wat de klassieke muziek nodig heeft. China was tot nu toe het meest enthousiast. Ik moest zes keer terugkomen om het applaus in ontvangst te nemen. In Beijing kwam een meisje naar me toe dat zei: u heeft me bij de ziel van Stravinsky gebracht.”
“In Den Haag reageerde een man van 75 met: hoe durf jij iets toe te voegen aan die heilige muziek, ben je wel goed bij je hoofd? Er is ook wel eens iemand weggelopen tijdens de voorstelling. In België hebben mensen die al jaren geabonneerd waren op het Symfonie Orkest van Vlaanderen naar aanleiding van Symphonic Cinema hun abonnement opgezegd. Het schuurt nog steeds wel.”
Deze vorm is nog niet geland, heeft nog geen plek op de culturele kaart?
“Niet echt. In Duitsland, wat een grote markt voor mij kan zijn, komen er in München en Bonn nu wel voorstellngen aan, maar mensen van het orkest in Leipzig zeiden: Lucas, je moet je goed realiseren dat Symphonic Cinema eigenlijk alleen maar in Amsterdam had kunnen ontstaan. Amsterdam heeft met het Concertgebouw de traditie, maar is een omgeving waarin je veel meer kunt innoveren dan in Duitsland. Wenen is ook zo lastig, daar ga ik volgend jaar april overigens wel De Vuurvogel doen. In Nederland kan veel, maar er wordt ook veel gezeken.”
China zou wel eens jouw grootste markt zou kunnen worden.
“Dat zegt Jaap van Zweden ook. Hij dirigeert in Hong Kong. Hij ziet dat Chinezen nu pas klassieke muziek aan het ontdekken zijn. Het is een cultuur die romantische muziek heel makkelijk oppakt. Het is ook een lastige markt om binnen te komen.”
Je vertelde dat je voor film hebt gekozen naar aanleiding van filmmuziek. Wat zijn je favoriete soundtracks?
“Ik vind de soundtrack van The Neon Demon van Nicolas Winding Refn heel interessant. Dat is clubmuziek, maar heel onheilspellend. Dat geeft een interessant contrast.”
“Benjamin Wallfisch, de rechterhand van Hans Zimmer (en dirigent van de wereldpremière van Daphnis & Chloé), is een beroemde filmcomponist aan het worden. Hij heeft Blade Runner 2049 gedaan omdat Hans Zimmer op tournee was met zijn live concerten. Hij vindt die elektronische laag van de soundtrack fascinerend. Dat vind ik ook heel spannend.”
“Ennio Morricone? Heel vakkundige man, niet per sé muzikaal de meest interessante. Dan vind ik Nino Rota muzikaal boeiender.”
Van Woerkums volgende filmproject staat al op de rol. Het wordt een biografische film over de Duitse laat-romantische componist Brahms. “Dat is ontstaan uit de wens om een film met dialoog te maken. Ik wil dialoog toevoegen aan het sound design, ook omdat ik het filmmaken een beetje begin te missen. Het filmvak is zo rijk, mede vanwege die elementen. Het is meer dan alleen beeld.”
Als we opstaan zegt hij: “Ik heb nog een primeur voor je. Ik ben met Philips bezig om hun Ambilight belichting te integreren in het Symphonic Cinema-concept. De belichting in de zaal gaat mee met de muziek, dat wordt al gebruikt in de dansscene.”
Symphonic Cinema: Daphnis & Chloé van Maurice Racel, Concertgebouw, Grote zaal, Amsterdam, zaterdag 28 april (wereldpremière) en maandag 30 april, aanvang 20:15
