'Als Mandela ons nu zo zou zien, dan zou hij huilen.' Tientallen ANC-aanhangers in gele T-shirts zingen in een buitenwijk van Johannesburg een ingetogen lied. Soepel dansen ze op het ritme van hun eigen geklap en zwaaien met een grote vlag met de beeltenis van de eerste zwarte president van Zuid-Afrika, die nog geen zes maanden terug overleed. 'Madiba zou huilen omdat steeds meer mensen het ANC de rug toekeren', verklaart de eveneens in geel shirt geklede Ali Maphumulo (27) de songtekst terwijl achter hem de andere aanhangers een nieuw lied inzetten.
Het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), dat nu twintig jaar in Zuid-Afrika de touwtjes in handen heeft sinds de eerste democratische verkiezingen in 1994, ligt meer onder vuur dan ooit. Hoewel Zuid-Afrika de op één na grootste economie van het continent heeft en het Bruto Binnenlands Product in de afgelopen twintig jaar is verdrievoudigd tot ruim 270 miljard euro, slaagt de regering er maar niet in om een goede dienstverlening, goed onderwijs en een oplossing voor de enorme werkloosheid en ongelijkheid te bieden.
Eén van de meest ongelijke landen op aarde
Een kwart van bevolking, en zelfs 40 procent van de jeugd, is werkloos, de helft van de Zuid-Afrikanen leeft in armoede en een Gini-coëfficiënt van 0,69 maakt Zuid-Afrika één van de meest ongelijke landen op aarde. Het meest steekt de mensen nog de corruptie en vriendjespolitiek van de ANC-elite met als recent dieptepunt het ‘Nkandla-schandaal’, waarbij president Jacob Zuma met 246 miljoen Zuid-Afrikaanse rand (zo’n 16 miljoen euro) aan belastinggeld zijn eigen huis in zijn geboortedorp Nkandla liet verbouwen en er onder meer een zwembad, een amfitheater, een luxueus kippenhok en een weidegebied voor zijn koeien liet aanleggen.
'Dat geld had zoveel arme Zuid-Afrikanen kunnen helpen', verzucht Marchforward Mabuya (42), struinend over een vuilnisbelt aan de rand van de Zuid-Afrikaanse hoofdstad Pretoria, terwijl in de verte glimmende BMW’s en Mercedessen over gladde, vierbaans snelwegen voorbij zoeven en op minder dan een kilometer afstand overwegend blanke Zuid-Afrikanen in één van de luxueuze winkelcentra boodschappen doen. De magere, in rafelig T-shirt en spijkerbroek geklede zwarte Zuid-Afrikaan verzamelt lege flessen, conservenblikjes, een oude radio, eigenlijk alles waarvoor hij nog wat geld kan krijgen om eten voor zijn vrouw en vijf kinderen te kopen. 'Een normale baan vinden, lukt me niet.'
Geen wegen, water en elektriciteit
Sloffend over de hobbelige zandweg richting zijn van golfplaten gefabriceerde krot vertelt hij hoe ze, ondanks beloftes van de regering, nog altijd geen wegen, elektriciteit en stromend water hebben. Het Nklandla-schandaal is voor de vader van vijf kinderen de druppel en hij stemt deze verkiezingen voor het eerst niet op het ANC maar op de Democratische Alliantie (DA), de grootste oppositiepartij in Zuid-Afrika. 'Zij beloven ons 6 miljoen extra banen', zegt hij.
Maar Mabuya is een uitzondering. Voor veel zwarte Zuid-Afrikanen is het nog altijd een brug te ver om op de door de blanke Hellen Zille geleide DA te stemmen. Bovendien voelen zij nog familiale loyaliteit voor het ANC die hen van het Apartheidsregime bevrijdde. Volgens recente peilingen zou het ANC hierdoor nog altijd op 63,9 procent van de stemmen uitkomen (in 2009 was dit 65,9 procent) en de DA op 23,7 procent (tegenover 16,7 procent bij de vorige stembusgang).
‘Het ANC gaf ons vrijheid’
'Ik stem niet op Zuma. Ik stem op het ANC', stelt Maphumulo terwijl hij in de buitenwijk van Johannesburg de vlag met Mandela’s afbeelding door zijn vingers laat glijden. Het is een statement die veel ANC’ers deze verkiezingen gebruiken, hoewel de regeringspartij maar één presidentskandidaat heeft en elke ANC-stemmer dus genoodzaakt is naast Zuma’s foto een kruisje te zetten. Maphumulo is niet trots op wat zijn president heeft gedaan maar vindt het geen reden om niet langer op het ANC te stemmen. 'Ze hebben zoveel voor ons gedaan. Niet alleen gaven ze ons gratis onderwijs, voedsel en huizen. Bovenal gaven ze ons vrijheid.'
Hoewel het ANC naar de buitenwereld doet alsof er inderdaad niets aan de hand is, geeft een partijlid, weliswaar anoniem, toe dat er binnen de partij momenteel een harde machtsstrijd gaande is vanwege de schandalen rondom Zuma. 'Het boe-geroep tijdens Zuma’s speech bij de herdenkingsdienst van Mandela kwam niet van oppositieleden maar van ANC-aanhangers zelf.' Volgens het anonieme ANC-lid heeft de partij echter een ‘bijna stalinistische structuur’ waarbij het moeilijk is een leider zomaar te vervangen.
Blij dat Mandela dood is
Een groeiend aantal veteranen keert de partij de rug toe en roept kiezers op ergens anders op te stemmen. Zo ook aartsbisschop Desmond Tutu die er zelfs aan toevoegde dat hij blij is dat zijn vriend Nelson Mandela dood is, zodat die niet kan zien wat voor potje de huidige ANC-leiders van diens politieke erfenis maken.
Het ANC heeft al eerder interne machtsstrijden gekend; zoals in 2005 tussen de op dat moment aan de macht zijnde president Thabo Mbeki, die net als Mandela van de Xhosa-stam is en Zuma, die toen vicepresident was en zelf tot de Zulus, de grootste zwarte bevolkingsgroep van Zuid-Afrika, behoort. Ondanks dat Zuma al eerder in meerdere corruptieschandalen was verwikkeld en zelfs werd verdacht van verkrachting, geniet de ANC-leider nog altijd grote populariteit bij een aanzienlijk deel van de achterban en wint hij dan ook zeker de verkiezingen. Of hij zijn tweede – en daarmee laatste – termijn zal afmaken, is echter zeer de vraag.
Minder sterke aantrekkingskracht op ‘Born Frees’
Tegelijk worden de eerste tekenen van een afbrokkeling van de ANC-overheersing zichtbaar. Op de na 1994 geboren post-apartheid generatie, die dit keer voor het eerst mag stemmen, lijkt de ANC-magneet een minder sterke aantrekkingskracht te hebben. Slechts een derde van deze miljoen zogeheten ‘Born Frees’ heeft zich geregistreerd wat wijst op een toenemende apathie richting politiek. Veel jongeren hebben het idee dat hun stem niets uithaalt. De machtsbasis van de ANC is te sterk en de oppositie te zwak, vinden ze.
De Economic Freedom Fighters (EEF) weten ondertussen een groeiend aantal jonge kiezers bij het ANC weg te kapen. Deze nieuwe partij, opgericht door de uit het ANC gezette, immer rode baret dragende, Julius Malema, legt met doelstellingen als het verhogen van het minimumloon naar 4500 rand (310 euro) per maand, het nationaliseren van mijnen en het ‘teruggeven’ van land van blanke boeren aan de zwarte bevolking de vinger op de zere plek: de nog altijd gapende ongelijkheid tussen blanke en zwarte Zuid-Afrikanen.
70% van de economie in handen van blanke minderheid
'Zeventig procent van de economie is nog altijd in handen van de blanke minderheid', merkt Stanley Mkhonza (24) terecht op. In een township aan de rand van Pretoria heeft de jonge Zuid-Afrikaan van golfplaten een snackbarretje gebouwd en terwijl hij een nieuwe lading friet in het vet gooit, wijst hij naar de EFF-poster op zijn frietkot. 'Er moet iets veranderen. De welvaart moet eerlijker worden verdeeld.'
Ook de 44-jarige mijnwerker Qumba gaat op de EFF stemmen. 'De regering moet gaan beseffen dat ze door de mensen worden gekozen en dus in het belang van het volk moet handelen in plaats van zichzelf te verrijken', stelt de rock drill operator, zittend op een omgekeerde emmer voor zijn armzalige huisje in Marikana. Hij was erbij toen twee jaar terug tijdens een demonstratie de politie 34 mijnwerkers doodschoot en het mijnstadje opeens wereldnieuws werd. 'Nooit hadden we verwacht dat onze eigen politie zoiets zou doen.'
Economisch nog niet vrij
Ook nu staakt Qumba samen met tienduizenden mijnwerkers al drie maanden voor een beter loon. 'De prijzen zijn enorm gestegen, de internationale mijnbedrijven verdienen miljarden maar wij krijgen nog altijd een schijntje.' Qumba deelt de visie van het EFF, dat Mandela’s revolutie pas voor de helft is bereikt. 'Hoewel we twintig jaar geleden politieke vrijheid kregen zijn we economisch gezien nog altijd niet vrij'.
Blanke Zuid-Afrikanen krijgen van het EFF ondertussen koude rillingen. 'Ze willen ons land afpakken, terwijl onze ouders en grootouders er destijds voor hebben betaald', stelt Jaco van Staden (43) vanaf zijn omgebouwde terreinwagen waarmee hij zijn landerijen aan het besproeien is, dertig kilometer ten westen van Pretoria. 'Ik werk al 23 jaar als elektrotechnicus voor NECSA (een nucleair onderzoeksinstituut dat eigendom is van de Zuid-Afrikaanse overheid, red.) maar trek het niet langer', vertelt de forse blanke Zuid-Afrikaan in korte broek en cowboyhoed die binnenkort overstapt op ‘fulltime boeren’.
‘Alleen kleine zwarte elite profiteert van positieve discriminatie’
Van Staden ergert zich aan regelgeving, zoals de Black Economic Empowerement (BEE), die zwarte werknemers bevoordeelt, waardoor volgens hem zwarte Zuid-Afrikanen te gemakkelijk op hoge posities komen waarvoor ze niet gekwalificeerd zijn. 'Mijn baas was hiervoor bedrijfsleider bij een garage', lacht hij spottend.
Vanwege de geldende quota’s, die de tijdens de apartheid ontstane ongelijkheid moeten rechttrekken, wordt Van Stadens zoon niet toegelaten op een opleiding tot veearts. 'Dat lukt je tegenwoordig alleen nog als je zwart bent en vrouw', verzucht de blanke forse man. De positieve discriminatie zou bovendien voor een braindrain van hoogopgeleide blanke Zuid-Afrikanen zorgen die in het buitenland nog wel een goede baan kunnen vinden.
Hoewel ook veel andere blanken zich aan de quota’s ergeren, geven ze toe dat de ongelijkheid nog te groot is. 'Dit komt deels doordat sinds de afschaffing van de apartheid enkel een kleine zwarte elite van deze speciale regelgeving heeft geprofiteerd', stelt Danie Fourie (28) die in de buurt van Hartebeesfontein bloemen en sinaasappels verbouwt.
In één maand drie blanke boeren vermoord
De jonge blanke boer maakt zich ondertussen ernstig zorgen over de onveiligheid. 'Eind dit jaar trouw ik, maar mijn ouders durf ik hier niet achter te laten, omdat ze dan mogelijk worden aangevallen.' Afgelopen maand zijn volgens de boer alleen al bij hem in de buurt drie blanke boeren vermoord. 'En de politie doet niets. Die komen zelfs niet meer als er bij ons wordt ingebroken, wat bijna dagelijks gebeurt.'
Net als veel andere blanke Zuid-Afrikanen gaan Van Staden en Fourie op de DA stemmen, die grote populariteit geniet, niet alleen onder de blanke minderheid, maar ook onder de kleurlingen en de Indiase gemeenschap. Ook doet de partij er alles aan om ‘zwarter’ te worden: zo hebben ze in het parlement een zwarte fractievoorzitter, hebben ze reclamespotjes waarin mensen figureren uit alle groepen van de samenleving, bracht de partij honderden zwarte DA-aanhangers met bussen naar haar rally’s, gaf Mmusi Maimane, de 34-jarige zwarte premierskandidaat voor de Gauteng provincie, vele charismatische Obama-achtige speeches en danste en zong Hellen Zille zelfs tijdens de verkiezingsrally’s. Toch blijven veel zwarte Zuid-Afrikanen het nog altijd als een ‘blanke partij’ beschouwen en daarom onmogelijk om op te stemmen.
‘Een nieuwe generatie zal snappen dat verandering goed is’
'Doordat Zuid-Afrika pas twintig jaar een democratie is, begrijpen veel mensen nog niet hoe dit werkt', stelt Tshepo Moletsane (27) terwijl hij uit zijn koelbox een nieuw biertje pakt in het Thokoza park in Soweto, waar verspreid over het gras tientallen jongeren met hippe kapsels en kleurige sneakers op kleden met elkaar zitten te kletsen en vanachter een mobiele draaitafel een deejay housemuziek draait.
De jonge ICT’er is een voorbeeld van de opkomende zwarte middenklasse die kritischer naar het ANC begint te kijken. Zo gaat ook Moletsane DA stemmen. 'In die partij zitten hoog opgeleide mensen die weten waar ze mee bezig zijn en niet de politiek in gaan voor geld maar omdat ze met dit land het beste voorhebben.' Lachend voegt de tengere Zuid-Afrikaan eraan toe dat Zuma nooit een andere baan zou kunnen krijgen. 'Niet eens bij een supermarkt. Hij heeft zijn middelbare school niet eens afgemaakt.' Moletsane beseft echter dat hij onder Zuid-Afrikanen nog altijd een uitzondering is. 'Maar er komt een nieuwe generatie die snapt dat het goed is dat er een nieuwe partij aan de macht komt. Want alleen een nieuwe bezem kan de boel schoonvegen.'
Fotografie: Jeroen van Loon
