Je vriendin laat op aanraden van haar therapeut een pendel beslissen of ze een ingrijpende medische behandeling zal ondergaan. Een buurman die 70 uur per week besteedt aan vrijwilligerswerk voor een club, omdat andere leden dat ook normaal vinden. Mogelijk zijn ze in de ban geraakt van gesloten groepen, ook wel ‘sekten’ in de volksmond.
Onafhankelijk meldpunt Sektesignaal ging dit jaar nauwer samenwerken met de autoriteiten om misstanden in deze groepen aan te pakken. Burgers kunnen bij het steunpunt terecht met meldingen.
Daarvoor staan ze niet in de rij. In een gesloten groep is sprake van een sterk wij-zij-denken tegenover de buitenwereld en hebben leden weinig ruimte om zichzelf te zijn. De groepen hebben vaak een religieuze, educatieve of therapeutische signatuur. Bij misstanden spelen groepsdruk en manipulatietechnieken gebruikt door leiders een hoofdrol. Angst en schaamte weerhouden leden ervan bij familie of hulpverleners aan te kloppen.
Undercover
Dat maakt uitwassen nauwelijks zichtbaar en moeilijk te bestrijden. En als betrokkenen al de moed hebben naar de politie te stappen, dan kan die alleen aan de slag met strafbare feiten. Zo deed het SBS-programma Undercover in Nederland in 2011 stof opwaaien door te infiltreren bij de beweging Miracle of Love. Tijdens de tv-uitzending was te zien hoe groepsleiders van meerdaagse cursussen deelnemers psychisch onder druk zetten. Wat begon met meditatiesessies eindigde in naaktdansen en uitingen van seksuele en gewelddadige fantasieën. Onder druk dienden deelnemers hun identiteit op te geven en donaties te doen. Ivo Opstelten, toenmalig minister van justitie, constateerde vrijwillige deelname en geen strafbare feiten. Maar het sektedebat liep uiteindelijk uit op een onderzoek naar misstanden in nieuwe religieuze bewegingen. Ook riep Justitie in 2012 Sektesignaal in het leven.
‘Mentale manipulatie laat iemand anders naar zichzelf en de wereld kijken’
Misbruik
Oud-Tweede Kamerlid voor D66 Magda Berndsen drong indertijd aan op deze maatregelen. Ze had moeite het thema in de Kamer op de agenda te houden. Daarvoor waren schrijnende voorvallen in de media nodig. ‘De ernst van deze misstanden wordt nog steeds onderschat.’ Onbekendheid, denkt ze. Hulpverleners moeten volgens haar beter toegerust worden, zodat ze aankloppende betrokkenen niet te snel wegsturen.
Daarvoor hebben professionals kennis nodig van mechanismen die spelen in gesloten groepen. En daaraan schort het vaak, zegt ook woordvoerder Karin Krijnen van Sektesignaal. ‘Het draait om herkennen maar ook érkennen van manipulatie. Zonder te oordelen. Als je naar de politie stapt omdat je onder druk een fikse donatie hebt gedaan, dan wil je niet horen dat je nee had kunnen zeggen. Of de groep had kunnen verlaten. Onder druk laten mensen zich vreselijke dingen overkomen.’
Justitie, die dit onderzocht naar aanleiding van het sektedebat in de Kamer, kwam in 2013 met het rapport Het warme bad en de koude douche. De onderzoekers telden 84 nieuwe religieuze bewegingen waarin mogelijk misstanden voorkomen. In veel gevallen moesten de onderzoekers afgaan op getuigenissen van ex-leden en naasten. De gevonden misstanden varieerden van sociale isolatie tot moord. Onder de strafbare feiten kwam seksueel misbruik het meest voor.
Spijt
Exitcounselor Sjoukje Drenth Bruintjes kent de verhalen. Ze ontving in haar praktijk leden van verschillende gesloten groepen waaronder Miracle of Love. De leden raakten afhankelijk van de beweging en wisten niet goed meer wie ze zelf waren. Deze symptomen zag ze eerder bij mensen die langdurig beïnvloed waren door destructieve controletechnieken. Drenth Bruintjes begeleidt in Oude Pekela ruim elf jaar slachtoffers van deze technieken en hun naasten. Wekelijks ontvangt ze minstens vijf nieuwe meldingen, vragen of bedankjes voor de info op haar website.
‘Het gaat om slechts een handjevol psychologische trucs, niks mysterieus’
De stap om hulp te zoeken is groot. Leden kampen met angst voor represailles van de groep en schaamte omdat ze zich lieten verleiden tot gedrag waarvan ze spijt hebben. Vaak ook zijn het bezorgde vrienden en familieleden die zich melden en ziet de persoon in kwestie – nog – geen probleem. In gesloten groepen duiken niet per se moeilijkheden op stelt de exitcounselor, maar wel als er gemanipuleerd wordt. ‘Het gaat om slechts een handjevol psychologische trucs, niks mysterieus. Mentale manipulatie laat iemand anders naar zichzelf en de wereld kijken, onder andere door zijn referentiekader weg te nemen.’ Vragen stellen is uit den boze en contact met mensen buiten de groep wordt op zijn minst niet gestimuleerd.
Destructief
Zo kunnen mensen uiteindelijk huis en haard opgeven om een leider te volgen. Drenth Bruintjes kreeg meldingen over het Efraïm Genootschap van verontruste naasten. Hun dierbaren zouden een andere persoon zijn geworden en het contact hebben verbroken. Oók verschijnselen die optreden bij gebruik van destructieve controletechnieken, meldt de exitcounselor. Leden stonden grote sommen geld af aan voorman Heinrich van Geene en volgden hem tot in Israël. De civiele rechter draaide de schenkingen in 2009 terug wegens misbruik van omstandigheden.
Controle kwijt
In- en uittreding verlopen geleidelijk, vertelt Drenth Bruintjes. ‘Bij aanvang is alles leuk en aardig. Leden hebben het idee dat ze vonden waarnaar ze al een tijd zochten.’ Totdat er een dynamiek ontstaat van aantrekken en afstoten tussen het groepslid en de manipulator of het manipulatieve systeem. Wanneer het lid zich niet aan de leider of groep conformeert, neemt de leider afstand en geeft hem niet meer de gewenste aandacht. Wat deed ik fout, vraagt het groepslid zich af waarop hij vervolgens moeite doet om het contact te herstellen. Daarvoor beloont de manipulator hem bijvoorbeeld met warmte en een schouderklopje. ‘Die wisselende bejegening blijft duren en zo valt iemand langzaam samen met de normen en waarden van het systeem of de leider. Hij is de controle kwijt over zijn eigen denken, voelen en gedrag.’
Zolang leden dit niet door hebben, is er voor hen niets aan de hand volgens de exitcounselor. Pas als het decor barstjes gaat vertonen, slaat de twijfel toe. De leider handelt niet in overeenstemming met zijn verhaal of leden verliezen hun gezin, huis of baan. Een moment voor Drenth Bruintjes om in actie te komen, als de potentiële ex-leden daar tenminste zelf voor kiezen.
De meeste cliënten van Drenth Bruintjes zijn hoogopgeleid en ‘hebben het vaak prima voor elkaar’. Maar ze zijn de stress die de hectische, geïndividualiseerde samenleving hun bezorgt bijvoorbeeld zat. ‘Ze zoeken verdieping, een manier om meer zin te geven aan hun leven. Dat is geen enkel intelligent mens vreemd. En de eerste ontmoetingen, cursussen of meditatiesessies zijn natuurlijk fantastisch.’ Drenth Bruintjes ziet jonge, succesvolle mannen kiezen voor sessies in persoonlijke groei. ‘Ze voelen de zorg voor carrière en gezin op hun schouders drukken. Als je vervolgens samen met een aantal lotgenoten te horen krijgt dat die verantwoordelijkheid vooral bij anderen ligt en werk niet zo belangrijk is, dan valt die spanning weg. En dat voelt heel lekker.’ Dit kan een eerste stap zijn in sociale isolatie van de buitenwereld.
‘De leden vonden het niet nodig belasting te betalen aan de aardse autoriteiten. Wij vonden van wel.’
Stijging misstanden
Leden losweken uit hun omgeving is na financiële uitbuiting de meest gemelde misstand bij Sektesignaal, zo bleek uit het jaarverslag. Ze opende vorig jaar 57 dossiers tegen 63 in 2014. Het aantal geregistreerde misstanden steeg wel, van 55 naar 81.
Woordvoerder Krijnen merkt dat niet iedereen direct aan de term ‘sekte’ denkt. Melders herkennen hun situatie eerder in een ‘gesloten groep’. Een sekte wordt al snel in verband gebracht met extreme omstandigheden. In ruim een derde van de dossiers belt iemand om eigen ervaringen te delen. De overige bellers zijn onder meer partners en ouders.
In de meeste gevallen, 41 procent, is sprake van een religieuze groep, maar vorig jaar belden burgers beduidend meer over therapeutische en educatieve groepen. Het aantal misstanden waarbij minderjarigen betrokken zijn, was niet eerder zo hoog. Vijf van de elf minderjarigendossiers draaide om sociale isolatie, vier om seksuele uitwassen.
Begrijpen hoe het zover kan komen, is volgens Sektesignaal doorslaggevend voor een succesvolle aanpak. Het meldpunt wil deze kennis verspreiden via nieuwe ketenpartners, de Inspectie voor de Gezondheidszorg en de Inspectie SZW (arbeidsinspectie). Zij bieden mogelijk soelaas buiten het strafrecht om, bijvoorbeeld bij arbeidsuitbuiting en dubieuze behandelingen. Met sancties als boetes en dwangsommen kunnen ze kwalijke praktijken de kop indrukken. Sektesignaal werkt daarvoor al samen met de Belastingdienst.
Ontvoering
Deze partner bleek van waarde in Winterswijk, waar de beweging River of Glory voor overlast zorgde. Toen de buurt aan de bel trok bij de wijkagent en gesprekken vervolgens geen zin hadden, sloegen gemeente, justitie en Belastingdienst de handen ineen. ‘We zijn het gedrag van de sekteleden gaan begrenzen’, vertelt Frank Starke, beleidsmedewerker openbare orde en veiligheid bij de gemeente Winterswijk. ‘Voor hen bestond er nog maar één autoriteit en dat was God. Leden reden bijvoorbeeld rond in een auto met een eigen kenteken, maar daar was de politie snel klaar mee.’ Ze nam de auto in beslag. De partners ontdekten een ingang bij de Belastingdienst voor de aanpak. ‘De leden vonden het niet nodig belasting te betalen aan de aardse autoriteiten. Wij vonden van wel. Dan kun je beslag leggen op eigendommen.’ Uiteindelijk kozen de sekteleden eieren voor hun geld en vertrokken naar Griekenland. ‘Ik denk dat we ze te dicht op de huid zaten.’
Probleem verschoven
Maar daarmee verschoven ze het probleem. Een groepslid ontvoerde ruim een half jaar geleden haar uit huis geplaatste dochtertje uit Winterswijk. De moeder had haar kleuter meegenomen naar het Griekse eiland Patmos, waar River of Glory was neergestreken. Het meisje werd bevrijd door de Griekse politie en is inmiddels weer terug bij haar pleegouders. De moeder is niet vervolgd voor haar actie.
Frank Starke geeft toe niet te weten of de beweging in het nauw was gedreven als ze minder amok had gemaakt. ‘Voor Winterswijk is het probleem succesvol opgelost. Maar ik maak me zorgen over de mensen die deze sekte ingezogen zijn en vrijwillig al hun bezittingen afstonden. Een aantal van hen is eruit gestapt en kijkt minder gelukkig terug op het lidmaatschap. De sekte kan gewoon doorgaan met deze tactieken. Dat is natuurlijk géén succes.’
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
