De wereld lijkt, na jaren van wegkijken, de Amazone en het belang van het gebied voor het wereldklimaat te hebben ontdekt. De bekende Chinese kunstenaar Wei Wei houdt zich in zijn recente werk intensief bezig met de Amazone. En Paus Franciscus organiseerde in oktober vorig jaar in het Vaticaan in Rome een bijzondere synode over de Amazone. Daarvoor waren naast religieuzen en vertegenwoordigers van de inheemse Amazonevolken tevens klimaatwetenschappers en activisten uitgenodigd. Ook de Nederlandse televisie besteedt in documentaires regelmatig aandacht aan de Amazone en dan vooral aan de bedreigingen waarmee het gebied kampt.
Branden
Het is nu even relatief rustig in de Amazone. Het is regenseizoen. Maar als dat voorbij is en de droogte intreedt, zullen de branden in het gebied in alle hevigheid weerkeren en daarmee de belangstelling van media en publiek. Het is te hopen dat dit niet leidt tot een herhaling van de hysterische berichtgeving die vorig jaar voor een deel de aandacht voor de branden bepaalde. Volgens sommigen dreigden we door zuurstofgebrek te gaan stikken en naderde de apocalyps. Gelukkig waren er ook media, zoals de Britse krant The Guardian en uit de Verenigde Staten The New York Times, die het hoofd koel hielden en hun publiek uitlegden wat er werkelijk in de Amazone aan de hand is (niet best) en wat dat voor ons en de wereld betekent.
Corridors
Het boek ‘Naar het eind van de Amazone’ van Pitou van Dijck hoort bij die laatste categorie. De econoom is op de eerste plaats onderzoeker. In ‘Naar het eind van de Amazone’ gaat hij op zoek naar de gevolgen van de plannen voor en (mogelijke) aanleg van duizenden kilometers verharde wegen waarmee opeenvolgende Zuid-Amerikaanse regeringen van zowel linkse (nee, de afbraak van de Amazone is niet louter een rechtse aangelegenheid en begon ook niet pas met Bolsonaro) als rechtse signatuur het Amazonegebied willen ontsluiten. Er wordt wel gezegd dat wetenschappers er vaak niet in slagen om hun onderzoeksresultaten te communiceren met het publiek. Daar is bij Pitou van Dijck echter geen sprake van. Naast wetenschapper is hij een begenadigd verteller. Nadat hij op internet een kaart heeft gevonden met daarop een met fel gekleurde, op penseelstreken lijkende lijnen aangegeven netwerk van internationale corridors die het hele Amazonebekken doorsnijden en landen en oceanen met elkaar verbinden, is zijn nieuwsgierigheid gewekt. De digitale kaart laat niet zien wat er al aan wegen ligt, hij verbeeldt de gehoopte toekomstverwachtingen van Zuid-Amerikaanse leiders om het gebied te ontsluiten met wegen en spoorlijnen en door de aanleg van havens. De gekleurde lijnen zijn de IIRSA-corridors. IIRSA staat voor Initiative for Regional Infrastructure Integration in South America. Samen vormen ze een ambitieus programma dat door alle regeringsleiders van Zuid-Amerika in samenwerking met regionale ontwikkelingsbanken in augustus 2000 in Brasilia werd ondertekend. Over dit programma schreef Pitou van Dijck in 2003 een onderzoeksrapport: ‘The Impact of the IIRSA Road Infrastructure Programme on Amazonia’.
Drie presidenten
In Brazilië speelden drie presidenten een cruciale rol bij de ontwikkeling van de genoemde wegenprogramma’s: Cardoso, Lula en Rousseff. Fernando Henrique Cardoso, president van 1995 tot en met 2002, liet zich voor zijn ideeën over de aanleg van wegen en energietransport inspireren door het integratieproces in West-Europa. In zijn visie zou Brazilië een grote importeur worden van olie uit Venezuela en zorgt een pijpleiding van 3150 kilometer voor de aanvoer van gas uit Bolivia. Infrastructuurprogramma’s droegen namen als Brasil em Ação, Brazilië in Beweging en Avança Brasil, Brazilië Voorwaarts. Cardoso’s opvolger Lula da Silva, die regeerde van 2002 tot en met 2010, lanceerde in 2007 het Programma de Acelaração do Crescimento (PAC), Programma ter Versnelling van de Groei. PAC 2 volgde in 2011. Deze programma’s droegen sterk bij aan de expansie van de Nationale Ontwikkelingsbank BNDES en het grootste Braziliaanse aannemersbedrijf, Odebrecht, dat vaak wordt genoemd in politieke omkoopschandalen.
Tank
Pitou van Dijck gaat na zijn ontdekking van de eerder genoemde kaart op zoek naar de opdrachtgevers en financiers achter de digitale verflijnen van IIRSA. En naar de gevolgen van al die duizenden kilometers verharde wegen door de Amazone. Zijn speurtocht brengt hem eerst naar Washington en de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank, en dan naar La Paz in Bolivia, waar hij een bodemkundige ontmoet die een studie verricht naar de gevolgen van een weg vanaf La Paz in de Andes naar de Amazone tot aan de Braziliaanse grens. Hij koopt een oude terreinwagen, die hij de tank doopt, en gaat samen met een Braziliaanse biologe op reis, om zelf te zien wat al die wegen doen met het bos en zijn bewoners. Zeker, als econoom begrijpt Pitou van Dijck het belang van wegen voor economische vooruitgang, ook in de Amazone. “Maar het staat ook vast”, schrijft hij in zijn boek, “dat veel wegenprogramma’s mislukken, budgetten worden overschreden en corruptie woekert.” Tijdens zijn reis overdenkt Pitou alternatieven. Zo zouden spoorlijnen de gebieden minder toegankelijk maken voor goudzoekers en houtkappers dan wegen en misschien dat rivieren beter bevaarbaar kunnen worden gemaakt. En hoe gaat het bos daarop reageren? vraagt Christina, de biologe die zijn reisgenote is, hem echter steeds weer.
Mythe van de Amazone
Tijdens hun vaak avontuurlijke reis door het Amazonegebied zien Pitou en Christina de rookwolken opstijgen en horen ze het geraas waarmee omgezaagde bomen neerstorten. Ze ontmoeten houthakkers, pionierende boeren en inheemse bewoners. Jaarlijks komen er duizenden kilometers verharde wegen bij, die het gebied beter toegankelijk moeten maken voor exploitatie. Stuwmeren zetten grote bosgebieden onder water. Kan de vernietiging nog worden gestopt? Ergens gedurende zijn tocht moet Pitou van Dijck denken aan het proces van duurzame exploitatie, zoals dat lang geleden werd gepropageerd door de in 1988 vermoorde Braziliaanse rubbertapper en vakbondsleider Chico Mendes. Maar of die aanpak nu nog soelaas biedt? Hij is er somber over. Aan de ene kant wil de schrijver de hoop levend houden, en verwijst hij naar het herbeplantingsproject van die andere econoom, die later fotograaf werd, Sebastião Salgado. Tegelijkertijd schrijft hij in de laatste regels van “Naar het eind van de Amazone’: “Wanneer we de realiteit niet erkennen en onze verantwoordelijkheid niet nemen, zal het economisch platform de Amazone zich steeds verder uitstrekken, voorbij de penseelstreken op het digitale palet. Het bos zelf is dan de nieuwe mythe.”
Naar het eind van de Amazone
Pitou van Dijck
ISBN: 9789460225314
