Ach, de Sovjet-Unie. Een cassette-deck heette er Vesna en zware sigaretten Belomorkanal (Witte Zee–kanaal). Roebin was een populair merk televisie. En in plaats van Cola dronken de mensen er Bajkal.
‘Bajkal was in Rusland mijn favoriete frisdrank,’ zegt Joris van Velzen (44). De Nederlander, afkomstig uit Breda en van jongsaf geïnteresseerd in Slavische culturen, was amper twintig toen hij naar Moskou verhuisde. Dat was in 1989. Hij zou er bijna twintig jaar blijven.
Imperium
In de Russische hoofdstad bouwde Van Velzen als reclamefotograaf een succesvol bestaan op. Enerverende jaren: hij maakte de ondergang mee van het Sovjet-imperium en hij beleefde de opkomst van Poetins Rusland. Maar in 2007 had Van Velzen er genoeg van. ’Moskou is mijn stad niet meer. De sfeer is er heel onaangenaam geworden.’ De fotograaf verhuisde met zijn Russische vrouw en kinderen naar Berlijn. Daar kreeg Joris van Velzen, op een namiddag, zin in een glas Bajkal.
Die obscure frisdrank – kleverig, zoet, donkerbruin – was in Berlijn natuurlijk nergens te krijgen. ‘Dus dacht ik: waarom ga ik het niet zelf brouwen?,’ zegt hij in een café in de Berlijnse wijk Kreuzberg, waar hij woont.
Woonkamercafé
Dat brouwen doet hij inmiddels al weer enkele jaren. En met succes. Van Bajkal – dat hij wegens problemen met het patent op de naam omdoopte in Wostok (‘het Oosten’) – verkoopt Van Velzen maandelijks honderdduizend flessen. Niet alleen in Berlijn, maar door heel Duitsland en sinds kort ook in Nederland, op hippe plekken zoals de ‘creatieve vrijplaats’ Roest en het Berlijnse ‘woonkamercafé’ Brecht, beide in Amsterdam.
Bajkal-alias-Wostok werd, tot Van Velzens eigen verbazing, onder Berlijnse jongeren een cultdrankje. Ondanks de afwijkende ingrediënten, zoals dragon, taiga-wortel, gember, dadel, eucalytus en granaatappel. En ondanks de overheersende smaak van een dennenbos.
Hoe kreeg hij het oorspronkelijke recept in handen?
Dat is een mooi verhaal.
Dennensmaak
Van Velzen is tenminste een keer per maand in Moskou voor reclame-opdrachten en hij besloot er op onderzoek uit te gaan. Bajkal bleek in vergetelheid te zijn geraakt. Het kruidendrankje met de vreemde dennensmaak was van de markt geconcurreerd door westerse import als Coca Cola en Fanta. De Sovjet-frisdrank was alleen nog in de provincie te vinden.
De Nederlander, die vloeiend Russisch spreekt, benaderde het wetenschappelijk instituut waar Bajkal in 1973 werd ontwikkeld: het ‘Staatsinstituut voor niet-alcholische dranken, bierbrouwkunst en wijnbouw‘ van de Academie van Landbouw. ‘Dat laboratorium is tegenwoordig irrelevant, medewerkers verdienen er een schijntje. Ik wilde er naar toe, uit fatsoen en uit een soort eerbied voor die academische oma’s en opa’s. En om meer te weten te komen over het recept van Bajkal.’
Verloren zoon
Bajkal werd vanaf het begin van de jaren ’70 in opdracht van het Kremlin geproduceerd, als antwoord op de invasie van Pepsi Cola. Pepsi had in 1972 toegang gekregen tot de Sovjet-markt, op voorwaarde dat de Russen met hun Stolichnaya Wodka de Amerikaanse markt op mochten. Van Velzen, die er in bloemetjeshemd en spijkerbroek niet uitziet als de doorsnee-zakenman: ‘De ontwikkelaar van Bajkal, professor Lev Oganesjants, bleek nog in leven. Hij verwelkomde mij als een soort verloren zoon. Ook de huidige leidster van het laboratorium, Galina Filonova, die trouwens een nieuwe frisdrank voor mij maakt, spreekt mij aan met ‘sinok’, mijn zoon. Ik heb kennelijk wat bij hen losgemaakt.’
'De ontwikkelaar van Bajkal, professor Lev Oganesjants, bleek nog in leven. Hij verwelkomde mij als een soort verloren zoon.'
Het originele Bajkal-recept hadden de Russen nog. En Van Velzen kreeg het gewoon mee. ‘Tja, Rusland. Patenten doen er daar niet zo toe. Michail Kalasjnikov, de uitvinder van de AK-47, zou in het Westen miljardair zijn geweest. In Izjevsk woonde hij in een bescheiden flatje.’
Nog een verrassing: de Duitse bureaucratie – gevreesd om haar starheid – deed niet moeilijk. ‘Integendeel,’ zegt Van Velzen. ‘Ik kreeg alle medewerking. Ze leken het leuk te vinden dat ik me inschreef als limonade-ondernemer. Ondernemers zijn er in Berlijn niet zoveel.’
Johanniskruid
Om Bajkal als Wostok op de Duitse markt te kunnen brengen, moest Van Velzen twee dingen aanpassen: het ingrediënt Johanniskruid, bekend om z’n anti-depressieve werking, moest eruit. ‘Dat is in Duitsland een medicament en niet toegestaan in frisdrank.’ En het suikergehalte werd drastisch verlaagd. ‘Russen houden van mierzoet. Dat kan in het Westen echt niet.’
En hoe zit het met de merknaam Bajkal? ‘Een dag voordat we de etiketten wilden drukken, nam m’n advocaat contact op. Een ander merk had al patent op de naam. Binnen 24 uur moesten we met iets nieuws komen. Ik zat met mijn vrouw in de keuken van alles te verzinnen, toen we uitkwamen op Wostok: de naam van het Sovjet-ruimtevaart-programma dat Joeri Gagarin als eerste mens in de ruimte bracht.’
Socialistisch-realisme
Van Velzen investeerde honderdduizend euro. ‘Uit eigen zak want de bank zag er niets in.’ Hij vond een brouwerij in Hessen en hij ontwierp retro-etiketten – met daarop een stoere arbeidersvrouw met dennentwijg in haar hand – die verwijzen naar de hoogtijdagen van het socialistisch-realistische Sovjet-design. De kratten met het ‘rood-bruine Taiga-brouwsel’, zoals Duitsers Wostok liefkozend noemen, levert hij in z’n Ford Fiësta persoonlijk af bij z’n klanten.
'Hallo, ben jij de eigenaar van dit cafe? Ik wil je iets aansmeren. Probeer deze limonade eens. Zelf gemaakt.’’
In die begintijd zagen inwoners van Berlijn Van Velzen met losse flessen Wostok de cafés langsgaan. Dag in, dag uit. ‘Ik moest wel, ik had 30.000 flessen in de kelder van mijn fotostudio, wat trouwens heel toepasselijk een voormalige bierbrouwerij is. En ik had geen idee van distributie of prijzen. Die gesprekken gingen zo: “Hallo, ben jij de eigenaar van dit cafe? Ik wil je iets aansmeren. Probeer deze limonade eens. Zelf gemaakt.’’ In alternatieve, linkse wijken als Kreuzberg, Neukölln en Friedrichshain vinden ze het sympathiek als je niet namens een grote brouwer komt. En omdat ik niet alweer een nieuw Energy-drankje of een Bionade-imitatie aanbied, zijn ze geïnteresseerd. Bovendien kun je met Wostok geweldige cocktails mixen, blijkt.’
Kunstproject
Van Velzen vertelt met ironie over zijn wederwaardigheden. Zijn Wostok-avontuur is voor hem ook een kunstproject, waar hij veel lol aan beleeft. Neem de – afgekeurde – reclamecampagne met foto’s van z’n Russische ex-secretaresse-annex-fotomodel Nastasja. Die poseert wulps op een omgewoeld bed, in negligee en met een fles Wostok in de hand. Met als beoogd onderschrift: ‘Zij komt uit Oost-Europa, ze is zoet en natuurlijk te koop’. Van Velzen, lachend: ‘Dat kon echt niet, verzekerden Duitsers mij. Dat vonden ze veel te vrouwonvriendelijk.’
In een leegstaande Oost-Berlijnse brouwerij maakte hij reclamefoto’s waarop zogenaamd het productie-proces van Wostok is vastgelegd. ‘Met mijn vader in een witte overall als een soort waanzinnige wetenschapper achter de knoppen.’ Portretten van Sovjet-leiders Leonid Brezjnev en Vladimir Lenin hing hij aan de wand.
Bionade
'Ik heb er de tijd en het geld niet voor. Maar stiekem werk ik wel een beetje aan de herovering van de Russische markt.’
Van Velzen is hard op weg de ‘limonade-tsaar’ van Berlijn te worden. ‘In 2015 kunnen we doorgroeien naar 6 miljoen flessen per jaar. Dat lijkt veel, maar Bionade verkocht in het topjaar 2009 200 miljoen flessen.’
Wostok is voor Joris van Velzen deels een uit de hand gelopen grap. Maar al in Moskou bleek de fotograaf een begenadigd ondernemer en achter alle pret gaat wel degelijk een zakenplan schuil: Wostok moet hét niche-drankje worden voor moderne, jonge, alternatieve hipsters, van Berlijn tot Amsterdam – en het liefst natuurlijk helemaal terug tot diep in Rusland. ‘Dat zou de ultieme ironie zijn,’ zegt Van Velzen. ‘Het is niet perse mijn missie want ik heb er de tijd en het geld niet voor. Maar stiekem werk ik wel een beetje aan de herovering van de Russische markt. Dan is de cirkel prachtig rond.’
Eerder verschenen in: Het Parool / PS De Wereld
