Er zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog foto’s gemaakt die zeer tot de verbeelding spreken. Iedereen kent natuurlijk de opname waarop te zien is hoe Russische soldaten na de inname van Berlijn trots de vlag met hamer en sikkel op het Duitse Rijksdaggebouw installeren. En wie kent niet de foto van de Amerikaanse soldaten die hun vlag in triomf op het Japanse eiland Okinawa planten? Geënsceneerd of niet, de vraag is of er ook een dergelijke foto bestaat voor Nederland?
Velen denken van wel, onder andere columnist Henk Hofland. Volgens hem is er maar één beeld dat aanspraak kan maken op die titel en dat is, ‘de foto waarop een Nederlandse officier met de witte vlag op weg is naar de Duitse bevelhebber. Het is de brug over de Koningshaven, Rotterdam. Op de achtergrond brandt de stad.’
Dat zou inderdaad een fantastische foto zijn geweest. Alleen, die foto bestaat niet. Het gaat dan niet zozeer over de locatie waar Hofland de foto situeert die niet juist is, maar veeleer over het feit dat er nergens op de achtergrond een brandende stad te zien is.
Een speurtocht op internet en langs het NIOD, de sectie Militaire Geschiedenis van de Koninklijke Landmacht en het archief van de gemeente Rotterdam levert niet veel op. Een foto zoals beschreven door Hofland is nergens te vinden. Een van de foto’s die nog enigszins in de buurt komt is een still (een enkel beeld uit een film) uit een aflevering van de Deutsche Wochenschau.
Bombardement
Hoe zit het met die still? De achtergrond. De Nederlandse troepen hebben zich op de noordelijke oever van de Nieuwe Maas in Rotterdam verschanst; de Duitsers zitten op de zuidoever en op het midden in de Nieuwe Maas gelegen Noordereiland. Zolang de Nederlandse troepen zich niet overgeven, houden ze – net als bij de Grebbeberg en de Afsluitdijk – de poort naar de vesting Holland potdicht. Het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 brengt de bevelhebbers ter plaatse echter snel op de knieën. Kolonel Scharroo, geniekapitein Backer en sergeant majoor Ommering die de witte vlag draagt begeven zich op die 14de mei tegen een uur of vier over de Willemsbrug naar het Noordereiland om de capitulatie te tekenen.
Daar, in de dekking van de op- en afrit van de Willemsbrug (logisch natuurlijk die dekking, het is oorlog, er wordt geschoten en dan ga je niet midden op de brug staan) worden de drie mannen als ze al bijna bij de Duitse commandant zijn, opgepikt door een cameraman van de Deutsche Wochenschau. Het is allemaal in een paar seconde film gebeurd. We zien Ommering zwaaiend met de witte vlag gevolgd door Scharroo en Backer. Maar waar het om gaat: hoe vaak ik het fragment ook heb teruggespoeld, nergens een spoor van de brandende stad. Daarvoor is alleen al de kwaliteit van de beelden veel te slecht.
Geheugen
Wat Hofland en met hem vermoedelijk veel anderen kennelijk parten speelt, is die typische menselijke eigenschap dat, bij het ontbreken van beeld, we de witte plekken zelf gaan invullen. Als we iets maar vaak genoeg in ons hoofd herhalen wordt het vanzelf geloofwaardig en waar. En bij deze foto is niets aannemelijker, en vanuit fototechnisch standpunt gezien ‘mooier’ dan een brandende stad op de achtergrond. Helaas, maar nogmaals: die foto bestaat niet en het toont weer eens aan hoe onbetrouwbaar ons geheugen is.
Een foto die wel tamelijk bekend is geworden en die eventueel ook in aanmerking zou kunnen komen voor het predicaat meest iconische foto van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, is die waarop een groepje Duitse soldaten bij een ANWB-bord staat waarop is te lezen: Rotterdam 3,5 kilometer en Waalhaven 0,4 kilometer. Achterop de foto, die onder meer is te vinden in het Stadsarchief van Rotterdam, staat in een wat kriebelig handschrift geschreven: ‘Situatie bestaat nog, 1989’. Curieus natuurlijk, maar of deze foto in aanmerking komt voor het predicaat van de Nederlandse oorlogsfoto? Ik denk het niet, al was het alleen maar omdat de foto dramatische spanning ontbeert.
Razzia
De vraag blijft dan ook wat dan de gezichtsbepalende Nederlandse oorlogsfoto is, als die al bestaat. Vanzelfsprekend zijn er allerlei foto’s die zeer tot de verbeelding spreken zoals bijvoorbeeld die van Settela Steinbach, het meisje dat haar hoofd tussen de deuren van een goederenwagon steekt. Of een eenvoudig portret van Anne Frank. Het oudere echtpaar dat is ondergedoken en kennelijk onder de vloer zit met de pijprokende man die een boek leest terwijl zijn vrouw naar iets op zoek lijkt, zou die het dan zijn? Of de foto’s van de samengedreven Joden tijdens de razzia op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam. De schietpartij op de Dam op 7 mei 1945 dan?
Het antwoord is nee. Want hoe tragisch de gebeurtenissen die op deze foto’s worden getoond ook zijn, al deze foto’s verbeelden slechts één aspect van de oorlog en niet de oorlog in z’n geheel. En dat is precies wat de foto’s van de Russische soldaten die trots de vlag met hamer en sikkel op het Duitse Rijksdaggebouw installeren en Amerikaanse soldaten die hun vlag in triomf op het Japanse eiland Okinawa planten, zo uniek maakt.
