Voorbeelden zijn er legio. Gemeenten die steeds bij dezelfde bouwbedrijven uitkomen, medewerkers die het grensoverschrijdende gedrag van de directeur dulden, subsidiegeld dat één kant oprolt, en niet te vergeten de banencarrousel. De ene hand wast de ander, of het hemd is nader dan de rok. Maar zelfs als daders van fraude of corruptie voor de rechter komen, blijft een belangrijk aspect buiten beeld, ontdekte Willeke Slingerland tijdens haar promotieonderzoek een paar jaar geleden. Er is altijd een netwerk waarin corruptie goed kan gedijen. Slingerland, lector aan de Saxion Hogeschool, introduceerde hiervoor een nieuw begrip: ‘netwerkcorruptie’.
Willeke Slingerland, lector aan de Saxion Hogeschool: ‘Mijn onderzoek was bedoeld om corruptie te definiëren en te meten. Gaandeweg ontdekte ik iets opmerkelijks. Er is veel aandacht voor zaken die aan het licht komen en voor personen die veroordeeld worden, bijvoorbeeld omdat ze steekpenningen hebben aangenomen. Maar hoe kan het dat ze vaak lange tijd hun gang konden gaan? Blijkbaar wordt bepaald gedrag door directe omstanders ook mogelijk gemaakt.’
U noemt dit netwerkcorruptie. Hoe omschrijft u die?
‘Er zijn allerlei netwerken, op het werk, een politieke partij, de buurtorganisatie, het studentencorps. De leden hebben er veel voor over. Op een gegeven moment – dit is belangrijk – krijgt het netwerk een exclusief karakter. Dan hoor je erbij, óf je bent buitengesloten. Netwerkcorruptie ontstaat wanneer binnen de groep waarden als loyaliteit, solidariteit en wederkerigheid de absolute norm worden. Leden raken overtuigd van zichzelf. Kritische geluiden worden niet geduld, niet van binnenuit en niet van buitenaf. Het netwerk raakt losgezongen van de samenleving. De leden identificeren zich er steeds meer mee. De ongeschreven wet is: als jij loyaal bent, is het netwerk loyaal aan jou. Wantoestanden merken ze niet meer op, want het netwerk gaat boven alles. Opmerkelijk was dat dit fenomeen tot voor kort nog niet in literatuur en wetgeving was beschreven.’
‘Netwerkcorruptie gaat dus verder dan gezonde samenredzaamheid, en betrokken zijn bij elkaar. Waar ik op doel is dat het hele netwerk, ook de informele contacten, connecties en vertrouwelingen — vaak onbewust en onbedoeld — meewerkt aan gedrag, beleid en beslissingen die ontaarden. Iedereen ondersteunt en faciliteert die, louter omdat ieder loyaal is aan de groep waartoe hij behoort.’
U maakt duidelijk onderscheid tussen netwerkcorruptie en corrupte netwerken.
‘Ja, hoewel ze in elkaars verlengde kunnen liggen. Corrupte netwerken zijn uit op omkoping, op persoonlijk of zakelijk gewin, en voor wat hoort wat. Ze misbruiken hun macht om er materieel en financieel beter van te worden. Niet alleen in Zuid- of Oost-Europa, ook in Nederland is men er niet vies van, denk aan malversaties bij grote bouwbedrijven als BAM en Janssen de Jong, of bijvoorbeeld aan Siemens waar geld werd weggesluisd en smeergeld werd betaald. Netwerkcorruptie is iets anders. Die draait niet primair om eigen belang, maar om de groep.’
Afgelopen zomer bleek dat cardiologen van het Isala ziekenhuis in Zwolle onder één hoedje speelden met fabrikanten. Die konden materialen leveren, waarvoor de cardiologen miljoenen euro’s op hun rekening gestort kregen.
‘Ook hier zie je dat oneigenlijke belangen de besluitvorming beïnvloedden ten koste van het algemeen belang, in dit geval de gezondheidszorg en het publieke geld dat daarvoor beschikbaar zijn. Er moet een netwerk geweest zijn dat dit mogelijk heeft gemaakt, wellicht secretaresses, assistenten, en een financiële afdeling. Netwerkcorruptie is altijd de voedingsbodem waarop concrete misstanden en strafbare zaken tot wasdom kunnen komen.’
Wie iets aan de orde stelt is de gebeten hond
Een kenmerk van netwerkcorruptie is buitensluiting. Kinderen sluiten leeftijdsgenootjes buiten, mensen treiteren collega’s, er is vriendjespolitiek. Is dat ook netwerkcorruptie?
‘Vormen van groepsdynamiek zijn zo oud als de mensheid, want groepen zijn nu eenmaal sterker dan het individu. Dat is de gemene deler, maar er zijn ook verschillen. Pesten of discrimineren is een concrete, bewuste keuze om de ander uit te sluiten. Terwijl bij netwerkcorruptie discriminatie doorgaans ‘vanzelf’ gebeurt. Het netwerk schrijft immers niet voor dat er niemand bijkomt, maar in de praktijk gebeurt dit wel. Bij benoemingen maken bepaalde mensen geen kans, omdat ze niet uit de Randstad komen bijvoorbeeld, of ouder zijn dan 50, of niet op de universiteit hebben gezeten. Joris Luyendijk beschrijft in zijn laatste boek hoe we geneigd zijn om soortgelijken om ons heen te verzamelen. Mensen krijgen posities, niet omdat ze zo geweldig zijn, maar simpelweg omdat ze op de ander lijken, en naar verwachting niet lastig zullen zijn.’
En vriendjespolitiek?
‘Familie- en vriendjespolitiek draait om wederkerigheid: een bekende benoemen op een positie, de buurman een mooie opdracht gunnen, of vertrouwelijke informatie lekken. Het zijn aanwijsbare handelingen die expliciet bedoeld zijn voor het ‘vriendje’. Vaak zal er ‘terugbetaling’ zijn op korte of langere termijn. Quid pro quo, een gunst voor een gunst.
Concrete tegenprestaties zijn er bij netwerkcorruptie veel minder. Je investeert in het netwerk zonder dat je er meteen iets voor terugkrijgt. Wel ontleen je er je identiteit aan — wat ook veel waard is natuurlijk.’
Niet eenvoudig te beoordelen. Wanneer gaat gezonde loyaliteit over op groeps- of netwerkcorruptie? Is er een kantelpunt?
‘Mensen moeten zelf ontdekken of er een ongezond wij-zij-denken is ontstaan. Want in alle schandalen waarbij netwerkcorruptie een rol speelt, zie je dit terug.’
Netwerkcorruptie duldt geen kritiek, vertelt u. Wie iets aan de orde stelt, is de gebeten hond?
‘Ja, wie kritisch is binnen het netwerk wordt gestraft, raakt op een zijspoor, wordt het netwerk uitgezet. Heb je van buitenaf vraagtekens bij bedenkelijke zaken — zoals bij de mondkapjesaffaire gebeurde — dan krijg je geen gehoor. Kritiek wordt niet begrepen, of terzijde geschoven. Niet in het minst gebeurt dit omdat veel van dit soort netwerken ‘voor het goede doel’ zijn. Mondkapjes? Hard nodig! Alle Nederlanders aardgas uit Groningen? Doen we! Dat er nu een parlementaire enquête naar de gaswinning wordt gehouden, laat zien dat met oogkleppen op jarenlang kritische geluiden weggewuifd zijn en mensen niet serieus zijn genomen, waardoor zoveel Groningers gedupeerd zijn en het zo’n groot schandaal kon worden.’
Hoe schadelijk is netwerkcorruptie?
‘Het zijn processen waar je nauwelijks de vinger achter krijgt, en die zeer ondermijnend zijn voor de democratie. Wanneer een wethouder voortijdig aftreedt als gevolg van een schandaal waarbij netwerkcorruptie een rol speelt, is dat een smet op diens blazoen, maar het is ook schadelijk voor het gezag van, en het vertrouwen in de overheid en de uitvoeringsorganen.’
Netwerkcorruptie is zeer ondermijnend voor de democratie
‘Ook zorgt netwerkcorruptie voor slecht beleid, omdat er eenzijdig belangen worden afgewogen. Veel doelgroepen en belangen worden ‘vergeten’. Dit leidt geheid tot gedoe achteraf: bezwaarprocedures, schadevergoedingen, reparaties, en vaak ook veel menselijk leed. Verontrustend is verder dat netwerkcorruptie leidt tot oneerlijke concurrentie: steeds zijn het dezelfde poppetjes in de politiek, bij toezichthoudende organen, bij de media. Je hoort erbij, of je valt erbuiten.’
‘Dit merken ook zzp’ers en het bedrijfsleven. De vrije markt was ooit bedoeld om de beste resultaten voor het beste tarief te krijgen. In de praktijk worden echter vaak niet de beste, maar de ‘vertrouwde’, bekende partijen gekozen, meestal ook duurder. Ik wil maar zeggen, je ziet netwerkcorruptie overal. Wat te denken van sport? Waar gaan subsidies naartoe, of horecavergunningen?’
‘Hoe het kan scheeflopen zagen we rond de eeuwwisseling bij de woningcorporaties. Die deden niet meer waarvoor ze waren opgericht. Er waren strafbare feiten — denk aan de bestuursvoorzitter van de Amsterdamse corporatie Rochdale, die zichzelf verrijkte — maar de systeemontaarding was veel breder. Kortgezegd: velen zagen hem jarenlang in die Maserati rijden. Het was ons kent ons, met prestigeprojecten en weinig reflectie.
Of neem de financiële wereld, die niet optrad tegen witwaspraktijken, terwijl notabene oud-politici in de raden van toezicht zaten. Het uitsluitingsmechanisme en de ethische blindheid tref je in alle sectoren. En politieke netwerken hebben veel macht bij uitvoeringsorganen, adviesraden, bij de rechtelijke macht en in het bedrijfsleven.’
Je wordt pas commissaris van de koning als je lid bent van een bepaalde politieke partij.
‘Je staat 2-0 voor met een carrière in de politiek. Je hebt ingangen, je wordt al dan niet formeel gevraagd of getipt. Het is handel in invloed. Functies rouleren.
Op netwerkcorruptie komen concrete misstanden tot wasdom
VVD-Kamerlid Koerhuis kreeg er met #netwerkcorruptie van langs, toen bleek dat hij het bouwen in vier bepaalde polders promoot, waar speculerende projectontwikkelaars de meeste grond hebben. Zij kunnen daar een half miljard euro cashen.
‘De bouwwereld is gevoelig voor netwerkcorruptie — belangrijk om in de gaten te houden nu er een grote bouwopgave is. Er wordt land gekocht, en vaak krijgen dezelfde aannemers, architecten en projectontwikkelaars die opdrachten gegund. Niet per se door omkoping, maar omdat het netwerk anderen buitensluit.’
De bouwwereld is gevoelig voor netwerkcorruptie — belangrijk om in de gaten te houden nu er een grote bouwopgave is
Gedijt netwerkcorruptie beter in Nederland dan elders?
‘Netwerkcorruptie gedijt hier goed. Nederlanders voelden zich altijd ver verheven boven corrupte landen. Ze meenden dat ze een hoge morele standaard hadden. Dat is een fabeltje gebleken. Nederland is een belastingparadijs voor multinationale bedrijven. We zijn moreel echt niet leading in de wereld.
‘Tot twintig jaar geleden was het Nederlandse poldermodel internationaal befaamd, omdat het lukte om met verschillende stakeholders besluiten te nemen. De zuilen zaten in de haarvaten van de samenleving: in sportclubs, de middenstand, de kerk, de gemeenteraad, in vrouwengilden, het verenigingsleven. De zuilen waren verticaal, van arbeiders tot en met elite. De katholieken, liberalen en socialisten zorgden ervoor dat ze van onderop geluiden ophaalden. Hiermee was de polder een gelegitimeerde vertegenwoordiging.’
‘De zuilen verdwenen, het poldermodel bleef, maar nu horizontaal: tussen gelijkgestemden. Ons kent ons qua inkomen, opleiding en afkomst. Je kiest zelf waar je bij hoort. Als je de netwerken tekent, zie je veel overlap. Je blijft dezelfde mensen tegenkomen, met dezelfde geluiden. Vergelijkbaar gebeurt in talkshows en nieuwsrubrieken op televisie. Je weet al wat de BN’ers gaan zeggen.’
‘Netwerkcorruptie’ bekt lekker en spreekt tot de verbeelding. De term wordt al veel gebruikt door mensen met allerlei overtuigingen. Wat vindt u daarvan?
‘Goed dat de term aanslaat, want zo maken we met elkaar uit wat geoorloofd is, integer is, en wat niet. Die discussie is nooit af. Soms zie ik uitlatingen die ikzelf niet zou doen, maar ik zie vooral een samenleving die worstelt met de vraag hoe we met onze posities en invloed moeten omgaan.
Volgens mij zijn mensen vooral bezorgd over de posities en invloed van anderen.
‘Klopt. Men stelt ook nooit de eigen integriteit ter discussie. Ik word veel gevraagd om teams bewuster te maken van hun netwerken. Van politieke partijen tot banken. Vrijwel iedereen verzekert me dat ze zich recht in de spiegel kunnen zien. Toch zorgen hun netwerken voor oogkleppen. Dat je binnen je netwerk medeplichtig kan zijn aan corruptie, zonder dat je zelf corrupt bent, zet hun wel aan het denken.’
Hoe vermijden we netwerkcorruptie?
‘Zorg voor echt kritische geluiden — ook als iedereen enthousiast is over een plan — en dat niet steeds dezelfde mensen een rol spelen. Vraag altijd: wie denken er mee? Dit zeg ik met nadruk ook tegen de Tweede Kamer. Bijvoorbeeld nu bij de zeer ingewikkelde pensioenwet. De Kamer móét vragen: is die in het belang van de pensioengerechtigden? Ik zie namelijk dat een paars experts aan de wet werken, die elkaar kennen en vanuit één visie werken. Dat is vragen om moeilijkheden.’
Wat kunnen we nog doen?
‘Ik vestig mijn hoop op dataonderzoek en datajournalistiek. Studenten van hogescholen en universiteiten leggen al netwerkcorruptie bloot. Eén studente bracht de klachtenafwikkeling bij Kifid (Klachteninstituut Financiële Dienstverlening) in kaart. Zij stuitte op een netwerk dat een vorm van netwerkcorruptie zou kunnen zijn, omdat bepaalde personen in verschillende organisaties waartoe Kifid zich specifiek verhoudt, vaker oppoppen. Hoogleraren die preadviezen schrijven, werken óók binnen de rechtbank en bekleden een belangrijke positie binnen uitgeverij Paris (die zich specialiseert in informatie en dienstverlening voor de juridische professional — red.), en zo meer. Het is een kleine club personen op sleutelposities van beleid, van toezicht, én van rechtelijke macht. Hoe meer we van dit soort voorbeelden hebben, hoe beter we gaan zien hoe netwerkcorruptie werkt, en hoe minder we die accepteren.’
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in HP / De Tijd 2022-09
