Nooit meer Auschwitz? Die Wannsee Konferenz en de banaliteit van het kwaad

De vergadering over deze ‘operatie’, die nu bekend is onder de namen ‘holocaust’ of  ‘sjoa’, duurde van 12:00 uur tot 14:00 uur. In 2 uur tijd was het probleem van tafel……

Doe jij de notulen?

Deze bijeenkomst ging de geschiedenis in als Die Wannsee Konferenz. Onder dezelfde naam is er nu een film uit. Een scenario maken op basis van de notulen van een vergadering, lijkt saai. Maar toch is het regisseur Matti Geschonneck gelukt deze ‘banaliteit van het kwaad’ te vatten. Alle bewijzen van deze conferentie werden tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers vernietigd, maar één kopietje bleef bewaard. Dankzij dat verslag weten we hoe de gruwelijke, geschiedenisbepalende plannen tot stand kwamen. Niet voor het eerst in beeld gebracht trouwens. In 1984 verscheen de Duitse film ‘Die Wannseekonferenz’ en in 2001 het Britse ‘Conspiracy’, beide ook op basis van die notulen.

Nobody’s

“Het grootste kwaad in de wereld is het kwaad dat gepleegd wordt door nobody’s. Door mensen zonder motieven, zonder overtuigingen, zonder een kwaadaardig hart. Door mensen die weigeren individuen te zijn. En het is dit fenomeen dat ik de banaliteit van het kwaad heb genoemd.” Filosofe Hannah Arendt schreef dit, nadat zij in 1961 het veelbesproken proces van Adolf Eichmann bijwoonde in Jeruzalem als verslaggeefster voor ‘The New Yorker’. Deze Eichmann was secretaris van de Wannseeconferentie en verantwoordelijk voor de tijdschema’s en logistiek van de transporten van miljoenen joden naar de concentratie- en vernietigingskampen. Na de oorlog wist hij te ontkomen naar Argentinië, waar hij in 1960 alsnog in de kraag gevat werd door de Israëlische geheime dienst Mossad.

Eichmann: schrijftafelmoordenaar, architect van de holocaust

Terwijl Hannah Arendt een meedogenloos ‘monster’ dacht aan te treffen, zag ze een onbeholpen, bebrild mannetje zonder ook maar enig charisma. Ze begon zich af te vragen hoe zo’n ‘onbetekenend individu’ in staat kon zijn tot zulke gruweldaden en moest tot de conclusie komen dat het ‘kwaad’ eigenlijk beangstigend gewoon is. Eichmann was van de planning en de schema’s. Hij had zelf geen ‘vuile handen’ gemaakt achter zijn schone geordende bureau. Zo dacht hij ongetwijfeld, zo voelde hij dat of vooral (daar zijn wij mensen goed in): dat maakte hij zichzelf wijs. En zijn omgeving.

‘Papa gaat vandaag weer fijne schema’s maken’

Want ik heb me weleens afgevraagd hoe zoiets er in de praktijk moet hebben uitgezien. Vader die zich ’s ochtends staat te scheren, zich in zijn fraaie, strak vormgegeven SS-uniform hijst en plaatsneemt aan de ontbijttafel. Zijn vrolijk huppelende dochtertje dat vraagt: “Papa, wat ga jij vandaag doen?” En dat vader dan antwoordt: “Ik ga straks weer een fijn schema maken, waardoor er volgende week weer een paar duizend papa’s, mama’s en kinderen doodgemaakt kunnen worden.” Elk kind van zekere leeftijd vraagt dan: “Waarom?” En dan antwoordt vader Eichmann: “Omdat dat Untermenschen zijn meisje.” Juist het kille, onverschillige, agendamatige van de massamoord, bezorgt mij kippenvel. Over de honderdduizenden opgejaagde, ondergedoken, wanhopige en hongerige joden, zigeuners, homo’s en andere gecreëerde vijanden van de nazi’s werd niet nagedacht. Laat staan gerept. Het geweten is gesust, de ontmenselijking is een feit. Zelfs de manier waarop gemoord werd, was er eentje van ‘de schone handen’. Vergassen is namelijk geen bloederig gedoe.

Banaal

De Holocaust kon plaats vinden vanwege een verregaande bureaucratisering van de nazi-organisatie, waarin ieder radertje slechts verantwoordelijk was voor ‘een deel van het geheel’. Allemaal brave ambtenaren die zelf het idee hadden (lees: zichzelf wijs maakten) dat hun werk niet zo doorslaggevend was. Met elkaar vormden ze een nietsontziende moordmachine. Het ‘kwaad’ was niet iets ‘radicaals’, maar iets ‘banaals’. Met deze zowel geroemde als omstreden verklaringen wilde de filosofe en auteur Hannah Arendt duidelijk maken op wat voor wijze totalitaire regimes hun ‘onderdanen’ beroven van hun empathische gevoelens en morele standaarden. Waardoor zelfs de meest nietszeggende figuren in staat zijn tot de grootste misdaden, zoals een genocide.

Wijn & spijs versus Zyklon B

Het banale kwaad is het soort kwaad, uitgevoerd door meelopers, mensen die niet buiten de lijntjes kleuren. Bij hen is het kwade niet actief aanwezig, maar doordat het vermogen om zelfstandig te oordelen is uitgeschakeld, vormen ze een onmisbare schakel voor een massaslachting. Ieder had zo zijn eigen ’taakje’. Van het registreren en oppakken van de joden, tot het vervoer naar de kampen, het tatoeëren van de nummers op de armen, het bij elkaar duwen van de naakte en weerloze slachtoffers, de Zyklon B via het dak in de gaskamers steken, tot het opruimen en verbranden van de levenloze lichamen. Allemaal schakels in een geheel van gruwelijkheid. Bedacht door de mannen die onder het genot van wijn en spijs aan de Wannsee confereerden.

Totalitaire regimes

Hannah Arendt was ook de vrouw die 10 jaar eerder reeds in haar boek ‘On the origins of totalitarianism’ uitlegde dat het boosaardige totalitaire regime van de nazi’s mede verdreven was door een ander verderfelijk totalitair systeem, namelijk dat van Stalin (geschatte aantal dodelijke slachtoffers tussen de 20 en 40 miljoen). Een vrouw kortom met een buitengwoon scherpe en vooruitziende blik. Een aanrader om dat boek juist nu er nog eens bij te pakken.

Onverschilligheid is erger dan haat

Pas nu ik ouder ben, begrijp ik haar echt. Het is net als dat je iemand vraagt wat het tegenovergestelde van liefde is. Hij of zij zal hoogstwaarschijnlijk antwoorden met ‘haat’. Dat is wat je ook ziet bij vechtscheidingen. Maar daar zit altijd nog gevoel bij, anders zouden mensen niet zo kwaad(aardig) zijn. Nee, het tegenovergestelde van liefde is onverschilligheid. Een onverschilligheid die ook de raderen in de machinerie van de holocaust draaiende hield. “Ik doe immers alleen maar de planning. Iemand anders voert de dodelijke acties uit.” En weer een ander kan zeggen dat hij ‘alleen maar de bestellingen deed bij het bedrijf dat de het pesticide Zyklon B leverde’. Hij hoefde het niet te activeren in de gaskamers. Daar is namelijk alweer iemand anders voor aangesteld. Als je heel onverschillig de namen op een rijtje zet van de mensen die de volgende dag beroofd gaan worden van hun vrijheid en van hun leven, samen met de namen van hun kinderen, ben je in je banaliteit onverschillig. Een mens wordt een nummer, een mens wordt ontmenselijkt.

Huiveringwekkend klinisch

Het is hetzelfde als met je ene hand je kat aaien en met je andere hand het biefstukje in de pan nog even omdraaien. Het eerste dier wordt gekoesterd, het tweede is ontzield. Want als je van die koe (waarvan de bil in de pan ligt te spetteren) net zo zou houden als van je kattenkind, at je het niet meer. Ik heb de bio-industrie om die reden weleens ‘de holocaust der dieren’ genoemd, maar daar kreeg ik begrijpelijkerwijs zoveel protest op van lieve joodse vrienden, dat ik dat hier maar wat afzwak. De Entlösung was te erg voor dergelijke vergelijkingen. Maar tegelijkertijd leren we er geen klont van. Denk aan Cambodja, Rwanda en Congo. Al waren dat niet zulke ‘klinische genocides’ als die ene die bedacht werd aan de Wannsee in 1942.

Die Wannsee Konferenz, het ware verhaal van een pikzwarte dag voor de mensheid, is nu te zien in bioscopen door heel Nederland.
Recente duitstalige documentaire vind je hier.