De donkere gangen van de redactie van Novaja Gazeta komen uit in een ronde vergaderruimte waar om elf uur het ochtendberaad van de verslaggevers begint. Veel zijn het er niet, want het is vrijdag en maandag pas verschijnt het eerste exemplaar weer. ‘Novaja’ komt maar drie keer per week uit.
In de hoek van de vergaderruimte hangen de foto’s van de zes sinds 1993 vermoorde collega’s, onder wie de ook in het Westen bekend geworden Anna Politkovskaja. Sommigen zijn doodgeschoten (Politkovskaja en freelancer Anastasia Baboerova), vergiftigd (Joeri Sjtsjekotsjichin) en een enkeling zelfs doodgeknuppeld (Igor Domnikov). Van sommige aanslagen zijn de daders gearresteerd en berecht, opdrachtgevers werden evenwel nooit gevonden. Het is de hoge tol die Novaja betaalt voor haar kritische onafhankelijkheid.
Anna Politkovskaja deelde haar kantoor met een collega. Die zit er nog, maar de desk van de vermoorde verslaggeefster is tot op heden onbezet gebleven, als eerbetoon. Haar computer staat er nog ongebruikt. Een foto met rouwrand hangt erboven.
MH17
Novaja maakte ruim een week na het neerschieten van MH17 een opmerkelijk gebaar dat met name in Nederland hogelijk werd gewaardeerd. ‘Nederland, vergeef ons’, schreef de krant in het Nederlands op 25 juli op zijn voorpagina. Over de hele lengte plaatste de redactie een indringende foto van de rouwwagens die in een lange rij over de vierbaansweg naar Hilversum reden. Het kwam de krant ook op kritiek te staan, omdat op dat moment er nog geen enkel hard bewijs was van rechtstreekse Russische betrokkenheid bij de misdaad. Maar volgens redactrice Nadezjda Proesenkova is dat een verkeerde uitleg. ,,We wilden alleen aangeven dat als Rusland zich niet zo met het conflict had bemoeid, dit nooit was gebeurd’’, legt ze de verontschuldiging uit.
Volgens adjunct-hoofdredacteur Vitali Jarosjevski is vlucht MH17 op dit moment het belangrijkste onderwerp voor Novaja Gazeta. De krant publiceerde in mei op basis van een geheim document uit de koker van de militaire Russische industrie (vermoedelijk BOEK-producent Almaz-Antej zelf) dat MH17 mogelijk inderdaad is neergehaald door een BOEK-raket. Het rapport meldde uiteraard ook dat die door Oekraïense troepen was afgevuurd. Novaja liet op zijn beurt vervolgens deskundigen uitleggen dat dat natuurkundig gezien helemaal niet kan.
Als de onderzoekscommissie Rusland aanwijst als schuldige voor MH17, wordt het land een internationale paria
Bovendien noemde het rapport de plaatsnaam van het gehuchtje waar vandaan de BOEK door de Oekraïners zou zijn gelanceerd: Zarosjtsjenskoje. Subiet stuurde Novaja een collega naar het plaatsje. De verslaggeefster sprak met de dorpelingen die stuk voor stuk beweerden dat ze rond 17 juli vorig jaar geen Oekraïense militair hadden gezien en dat Zarosjtsjenskoje die dag (de frontlijn verschoof vrijwel dagelijks) in handen van de rebellen was.
Waarom besteedt Novaja zoveel aandacht aan MH17? Voor mensen in de Donbass en in Rusland is het immers maar een van de vele gebeurtenissen in de Oekraïense oorlog. Jarosjevski: ‘Ik ben ervan overtuigd, dat als het onderzoek onder leiding van Nederland in oktober aantoont dat het toestel is neergeschoten met Russische betrokkenheid, Rusland een internationale paria wordt. Daarom is MH17 juíst een Russische zaak, Wie het heeft gedaan, weten wij natuurlijk ook niet, er is nog zoveel onduidelijk. Maar voor ons is belangrijk dat we een zo duidelijk mogelijk beeld schetsen van wat er die 17de juli is gebeurd.’
Paradoxaal
Novaja schrijft datgene wat de Russische autoriteiten niet willen horen, zien en weten. Maar paradoxaal genoeg is dat juist datgene wat de krant (voorlopig) in stand houdt. ‘We zijn de bekendste krant over de Russische grenzen. Het Kremlin gebruikt Novaja om het Westen te tonen dat er nog wel vrije pers bestaat in Rusland’, zegt redactrice Nadezjda Proesenkova die sinds 1999 bij de krant werkt.
Ze erkent dat dat Novaja in een kwetsbare positie brengt. ‘Ja, natuurlijk zijn we een gijzelaar van de situatie. De autoriteiten gebruiken ons als hun uithangbord. Maar het maakt het ons mogelijk voort te bestaan, omdat de macht ons ook nodig heeft.’ Daarnaast heeft naar verluidt iedere Russische minister de krant op zijn bureau liggen. Simpelweg om te weten wat er in het land werkelijk aan de hand is.
Novaja ligt bij iedere Russische minister op het bureau
De financiële problemen voor de krant zijn evenwel legio, de redenen daarvoor eveneens. ‘Toen Dmitri Medvedev als nieuwe president van Rusland destijds als eerste een interview gaf aan Novaja, vatten de grote ondernemingen, allemaal met de macht verbonden, dat op als een politiek signaal: het was oké om in Novaja te adverteren. Maar inmiddels is er een lijst van kranten waarin dat niet langer ‘gewenst’ is advertentieruimte te kopen’, legt Proesenkova uit.
Bovendien heeft het stadsbestuur van Moskou het aantal krantenkiosken met 40 procent teruggebracht en is de verspreiding in één netwerk gemonopoliseerd. ‘Voor een krant als Novaja is het lastig daar binnen te komen’, verklaart Proesenkova.
De rampspoed verdiepte zich toen geldschieter en eigenaar van de Britse krant The Independent Aleksandr Lebedev in maart aankondigde Novaja niet langer financieel te zullen steunen. Hij verkocht zijn aandelen (39 procent, 10 procent zijn in handen van Michaïl Gorbatsjov) en de redactie redactie heeft daar 25 procent overgenomen.
Overheidssubsidies die Kremlingetrouwe tv-zenders als RT en LifeNews wel krijgen zijn Novaja nooit ten deel gevallen. ’Jullie hebben Lebedev toch? Jullie hebben het goed’, zeiden de ambtenaren altijd. En de wet Russische verbiedt ons om buitenlandse fondsen aan te boren’, vertelt Proesenkova.
En natuurlijk kan de overheid altijd wat kleinzieliger middelen hanteren om haar politieke wil op te leggen. Proesenkova. ‘Als de autoriteiten niet bevalt wat we schrijven, zorgen ze ervoor de huisbaas onze huur verhoogt.’
Als de autoriteiten niet bevalt wat we schrijven, zorgen ze ervoor de huisbaas onze huur verhoogt
Papieren uitgave
In april kondigde Novaja daarom aan de papieren uitgave (dagelijks ongeveer stabiel op 218.000 exemplaren) te staken vanaf 9 mei, waarop het nog één keer zou vlammen met een bijlage over de 70-jarige herdenking van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Maar voorlopig wordt de krant nog gewoon drie keer per week gedrukt, want de redactie is in gesprek met nieuwe investeerders om de laatste 14 procent van Lebedev over te nemen.
De afgelopen anderhalf jaar waarin het Russische nationalisme flink toenam en alles wat liberaal en pro-Westers is als vijfde kolonne en verrader werd bestempeld, heeft de werkwijze van Novaja nauwelijks veranderd, zegt Proesenkova.
Dat die risico’s lopen, bleek onlangs maar weer eens. Jelena Milasjina, die uitgebreid berichtte over een Tsjetsjeens meisje van 17 dat trouwde met een dertig jaar oudere en bovendien al getrouwde politiecommissaris werd bedreigd en dook onder. Volgens adjunct-hoofdredacteur Vitali Jarosjevski zou de rechter een strafzaak tegen de bedreigers moeten open. ‘Maar in plaats daarvan heeft Novaja van de Russische mediawaakhond een waarschuwing gekregen voor het verspreiden van onzin. Bij een tweede kan de rechter de krant sluiten. En we kennen de kwaliteit van onze rechtsspraak’, verzucht Jarosjevski.
Eerder deze maand (juni) pakten pro-Russische rebellen verslaggever Pavel Kanygin op in Donetsk toen hij verslag deed van een anti-oorlogsdemonstratie. Een van zijn ondervragers sloeg hem een blauw oog. Bovendien moest hij een gedwongen drugstest ondergaan, waaruit natuurlijk bleek dat hij al het mogelijke geslikt en gesnoven zouden hebben.
Jarosjevski merkt echter niet dat de redacteuren de laatste anderhalf jaar, waarin het Russische nationalisme groteske vormen aannam, voorzichtiger zijn geworden. ‘Er is geen sprake van zelfcensuur, maar we zijn ook geen zelfmoordpiloten. Daarom lezen we ons materiaal altijd nauwkeurig door voor het naar de pers gaat. Als er al een zekere terughoudend is, houdt dat slechts verband met de veiligheid van de redacteuren’, zegt Jarosjevski.
Er is geen sprake van zelfcensuur, maar we zijn ook geen zelfmoordpiloten
Betekent dat dat Novaja schrijft wat het wil? ‘Ideologisch gezien kennen we geen beperkingen. Daarnaast willen we gewoon nauwkeurig zijn. Als we schrijven over conflicten, willen we alle kanten belichten.’
Partij kiezen
Toch heeft Novaja de naam nogal vaak de partij te kiezen voor Oekraïne in de oorlog die woedt in de Donbass. Maar Jarosjevski begrijpt dat, maar nuanceert: ‘In de Donbass ligt het lastig, omdat de rebellen van de zelfverklaarde Volksrepublieken Donetsk en Loehansk vrijwel alleen pro-Kremlinmedia toelaten. En als de Oekraïense regering iets onwettelijks doet, berichten we daar ook over.’
Als voorbeeld noemt hij het tonen van Russische krijgsgevangen door de Oekraïense televisie. ‘Dat is in strijd met de Geneefse conventies, simpel zat. We kiezen geen kant in het conflict. Noem ons een humane krant. Ons doel is dat mensen ophouden elkaar te vermoorden.’
Maar over de corruptie in Oekraïne die volgens velen na het vertrek van de pro-Russische oud-president Janoekovitsj alleen maar is toegenomen, vind je weinig terug in de kolommen van Novaja. Terwijl over de aanwezigheid van Russische troepen in Oost-Oekraïne wel uitvoerig wordt gepubliceerd. Is het dan vreemd dat de krant door veel Russen als anti-Russisch en pro-Oekraïens wordt gezien? Jarosjevski verweert zich opnieuw: ‘We hebben maar één correspondente in Kiev, die alleen maar tijd heeft voor de oorlog in de Donbass. Bovendien, die corruptie is een intern Oekraïense zaak. We zijn uiteindelijk een Russische krant, en daarom zijn die Russische troepen in de Donbass voor ons bij uitstek interessant.’
We zijn uiteindelijk een Russische krant, en daarom zijn die Russische troepen in de Donbass voor ons bij uitstek interessant
Kremlingetrouw
Volgens Jarosjevski is het huidige Rusland zo’n 95 procent van de media op de hand van het Kremlin. Naast Novaja Gazeta zijn alleen de zakelijke kwaliteitskranten Kommersant en Vedomosti (dat samenwerkt met de Amerikaanse Wall Street Journal) nog enigszins onafhankelijk te noemen. En dat doet de adjunct-hoofdredacteur pijn. Want volgens hem heeft het niet zoveel te maken met toenemende druk van bovenaf. ‘De verslaggevers en journalistieke werkgevers hebben al heel lang die houding. Ze genieten redelijke welvaart en leiden een rustig leven. Daarom heeft niemand de behoefte protest aan te tekenen tegen de macht. Zo gaat dat in een politiestaat’, zegt Jarosjevski.
Verslaggevers in Rusland hebben niet de behoefte protest aan te tekenen tegen de macht. Zo gaat dat in een politiestaat
Beperkte invloed
De invloed van Novaja in eigen land is beperkt, doordat 90 procent van de Russen zijn nieuws haalt van de tv-zenders, erkent Proesenkova. En de tv-kanalen zijn allemaal pro-Kremlin. ‘Maar de macht neemt ons wel serieus, juist omdat wij schrijven wat er werkelijk in het land gebeurt’, zegt Proesenkova. Ze noemt een klein voorbeeld: toen Novaja schreef over verkiezingsvervalsingen in Omsk, kocht de gouverneur de hele oplage op om de lezers het nieuws te onthouden. En dat is natuurlijk zijn goed recht’, grinnikt Proesenkova.
Adjunct-hoofdredacteur Jarosjevski werkt nu elf jaar bij Novaja en heeft de positie van de krant alleen maar slechter zien worden. ‘Maar onze overlevingsdrang is daardoor alleen maar groter geworden en het verloop in journalisten is uiterst klein. Zelfs jonge verslaggevers kiezen niet voor het geld en blijven. Het is een goede leerschool en ik hoorde van jonge verslaggevers dat ze zich er niet voor schamen hier te werken. Ik had meer cynisme verwacht. Het biedt ons hoop voor de toekomst.’
