Het was dit keer niet moeilijk voor StopFake om het nepnieuws over Trump te ontmaskeren. De Amerikaanse president had zijn uitspraak volgens de Russische media gedaan tijdens een ontmoeting met zakenlui in Washington. Die bijeenkomst vond inderdaad plaats, maar CNN had er helemaal niet over bericht. Trumps optreden werd wel integraal door het Witte Huis op YouTube gezet. Daaruit bleek dat de president met geen woord over Oekraïne had gerept.
De geboorte van StopFake
Als de oorlog komt, is de waarheid het eerste slachtoffer. Precies honderd jaar nadat hij de uitspraak deed is de stelling van de Amerikaanse senator Hiram W. Johnson actueler dan ooit. Oekraïne kent het klappen van de zweet. Het land is in oorlog met Rusland. Niet officieel, want officiële oorlogen tussen naties zijn verworden tot iets uit geschiedenisboeken, maar Russische militairen zijn het land in 2014 wel tot twee maal toe binnengevallen. Ze zijn er nog, weliswaar zonder Russische insignes. Eerst verschenen ze op het schiereiland Krim, hierna door Rusland geannexeerd, vervolgens in de oostelijke regio Donbas. Daar is sindsdien een smerige oorlog aan de gang die ondanks een staakt-het-vuren nog dagelijks slachtoffers maakt.
Nog voor het zover kwam, gaven de Russische media al een heel andere kijk op de werkelijkheid dan de Oekraïners. Niet verwonderlijk trouwens, want Rusland heeft een rijke traditie op het gebied van desinformatie. Jevhen Fedsjenko, directeur van de opleiding journalistiek aan de universiteit in Kiev, besloot hieraan iets te doen. Vier dagen nadat de eerste groene mannetjes op de Krim verschenen, trommelde hij een groepje docenten en studenten op om het waarheidsgehalte van de Russische berichtgeving te onderzoeken. StopFake was geboren en StopFake.org groeide in korte tijd uit tot een van de grootste (en beste) factchecking websites, lang voordat termen als factchecking, fake news en nepnieuws in zwang kwamen.
Afgehakte handen
Alina Mosendz, een jonge freelance journaliste uit Kiev, is er vanaf het begin bij. Ze is onder meer verantwoordelijk voor de Spaanse versie van de site. StopFake verschijnt inmiddels in tien talen, want nepnieuws over Oekraïne is overal – en blijkt meestal van Russische makelij. Ze beschrijft een recent voorval over van een Oekraïner die een foto op Facebook had geplaatst. Daarop was de hand van een paspop te zien die voor een Oekraïense tank lag. “De hand van een separatist”, was erbij gezet. Een grap, zegt Mosendz, maar de foto werd verspreid met het verhaal dat Oekraïense militairen in Donbas handen van mensen afhakten.
StopFake brengt analyses over de werking van propaganda, maar het collectief dankt zijn geduchte reputatie aan het ontmaskeren van fakes. Het bekendste voorbeeld is het horrorverhaal over het jongetje dat door Oekraïense soldaten zou zijn gekruisigd. Soms is een foto fake: de dramatische beelden van de stad Donetsk (zie foto) na een “Oekraïens bombardement” bleken gephotoshopt. Er was geen bombardement. StopFake rapporteerde ook over een vrouw die diverse malen met steeds een andere identiteit en een ander verhaal op de Russische tv werd geïnterviewd als getuige van weer andere Oekraïense gruwelijkheden. De factcheckers speelden ook een belangrijke rol in het analyseren van de verwarrende berichten over de vliegramp met de MH17.
Desinformatie die de emoties raakt
Er zijn stapels verhalen die de Oekraïners als bloeddorstige bruten en slaven van het westen afschilderen. Hoe meer er van dit soort verhalen zijn, hoe sneller iemand ontvankelijk wordt voor de boodschap dat de Oekraïners de bad guys zijn. “Het is desinformatie die de emoties raakt”, zegt Alina Mosendz. “Als je zulke verhalen de eerste keer leest, lijd je met het slachtoffer mee. Je accepteert ze als de waarheid en zelfs als je weet dat ze verzonnen zijn, blijf je dat medelijden ergens voelen. En zo wordt bij jou de houding gecreëerd die ze beogen.”
Er is ook “more sophisticated fake”, zoals zij het noemt. “Die berichten spelen niet direct in op emoties, maar zijn eerder manipulaties, vaak overdrijvingen met als doel om het Russische standpunt erdoor te drukken. Rusland laat bijvoorbeeld graag zien dat hun tegensancties, ingesteld als reactie op Europese sancties, de wereld beïnvloeden. Dus gaan ze in een Europees land op zoek naar een boer die er last van heeft en wordt zijn verhaal gepresenteerd als een voorbeeld van massaprotest. Dat is niet moeilijk maar wel effectief. Je vindt in elk land wel mensen die sceptisch staan tegenover de EU. De Russische berichtgeving probeert steevast hun invloed te overdrijven en vergroot op die manier een anti-EU-stemming. Dat zagen we ook met de Brexit.”
Overdrijving leidde ook tot het, ver buiten Rusland geloofde verhaal dat Oekraïne geregeerd wordt door fascisten. Het land heeft op politiek en economisch vlak heel wat problemen, erkent StopFake, maar er zijn geen nazi’s aan de macht. Er is wel een Oekraïense partij met nazistische denkbeelden, maar die kreeg bij de vorige verkiezingen zo weinig stemmen dat ze niet eens de kiesdrempel haalde, zegt de StopFake-medewerkster.
Geen geld van de politiek
Volgens Mosendz heeft StopFake alleen al in 2016 driehonderd nieuwsberichten ontmaskerd als fake. Meestal houden ze verband met de verhoudingen tussen Oekraïne en Rusland, soms met interne Oekraïense aangelegenheden. Veel middelen heeft de groep niet. Er zijn giften uit diverse bronnen, maar een belangrijk deel is vrijwilligerswerk, precies zoals bij de Britse evenknie Bellingcat waarmee de Oekraïners goede banden hebben. Onafhankelijkheid is volgens Mosendz een voorwaarde. Ze willen geen banden met de gevestigde media. “We krijgen geen politiek geld uit andere landen en er komt ook niks van de staat. Dat weigeren we.”
Bij de keuze van hun onderwerpen gaan ze af op hun instinct. Als iets te mooi (of te lelijk) lijkt om waar te zijn, of simpelweg vreemd overkomt, proberen ze de bron te achterhalen. Soms lezen ze iets over hun eigen land bij een alleszins onverdachte westerse tv-zender of krant. Vervolgens kijkt StopFake naar de bron van dat nieuws en wordt achterhaald waar die zich op baseert. Zo graven de Oekraïners steeds dieper.
Verhalen waarvoor iedere grond ontbreekt, zijn het moeilijkst te weerleggen. Zo kwam pas nog de melding dat een “islamitisch bataljon”met vijfhonderd leden vanuit de stad Mariupol in Oekraïne chemische wapens aan het Midden-Oosten zou leveren. Dat zei een van de Russische zetbazen in Donbas, zonder de uitspraak te staven. Alina Mosendz: “Vorige zomer was er al de beschuldiging dat IS in het zuiden van Oekraïne een kamp heeft. We hebben nooit enig bewijs daarvoor gezien, maar de informatie is tot drie keer toe verspreid door pro-Russische televisie op de Krim.”
De alternatieve visie van RT
Er is nepnieuws voor het Russische publiek, bedoeld om de machthebbers in het Kremlin in het zadel te houden. Er is ook nepnieuws voor westers gebruik, met het oogmerk de publieke opinie te beïnvloeden en zo de politiek in andere landen te veranderen. De officiële, internationale Russische propagandakanalen RT en Sputnik maken volgens Mosendz handig gebruik van de Europese journalistieke traditie om een antidemocratische ideologie te verspreiden. Als het anti-EU, anti-Amerika en anti-liberaal is, is het goed voor Rusland.
“De westerse journalistiek probeert een platform voor iedereen te zijn. Het westen is heel democratisch en vindt dat je altijd ruimte moet geven voor andere meningen en ‘alternatief’ nieuws. En dus presenteert Rusland haar propaganda en ideologie welbewust als een alternatieve visie op de wereld. Dat is zelfs het motto van RT. Wij laten zien wat anderen je niet laten zien, zeggen ze. Dat slaat aan. Terwijl ze in werkelijkheid experts opvoeren die helemaal geen echte experts zijn en die gewoon zeggen wat RT wil dat ze zeggen.”
Het politieke debat wordt zo langzaam vertroebeld. Daarvan profiteren de populistische voortrekkers in Europa die vrijwel allemaal positief tegenover Moskou staan. Mosendz omschrijft ze als “partijen en politici die de democratie benutten om aan te tonen dat democratie niet werkt”. Het einddoel van al die beïnvloeding is volgens haar een ondermijning van de democratie: “Het is sluipend, niet op een grove manier zoals een staatsgreep, maar het is wel een langzame en subtiele machtsovername.”
Mediawijsheid als tegengif
Veel westerse landen zien het probleem. De vraag is wat je eraan kunt doen. Volgens Mosendz is contrapropaganda, wat op steun van veel EU-politici kan rekenen, geen oplossing. Dat leidt alleen maar van kwaad tot erger. StopFake gelooft veeleer in het stimuleren van bewustwording, zelfreflectie en mediawijsheid. Mensen moeten leren kritisch en zonder vooroordelen met berichtgeving om te gaan. Dat geldt volgens haar in het bijzonder voor journalisten, die immers als eerste binnenkomend nieuws moeten beoordelen.
“Het is als een terugkeer naar de universiteit. Journalisten moeten opnieuw de basisregels van hun vak leren. Iedereen die journalistiek studeert, leert bronnen te bestuderen en feiten te controleren. Ik begrijp best dat je op de redactie van de krant misschien niet altijd tijd hebt om binnenkomende berichten te checken, maar toch is er geen puurdere vorm van journalistiek dan factchecking.”
StopFake stimuleert daarom gelijkaardige initiatieven in andere landen. Voor hun eigen berichtgeving beperken ze zich tot Rusland en Oekraïne, elders proberen ze mediawijsheid te vergroten via workshops en lessen aan universiteiten. Mosendz vertelt dat ze in Armenië en Azerbeidzjan studenten hebben getraind, maar er is ook behoefte aan kennis over ‘debunking’ in landen die niet tot de traditionele Russische invloedssfeer behoren. “Ik heb met journalisten uit Chili, Mexico en andere Spaanstalige landen gesproken. Daar is ook belangstelling. Het gaat niet alleen om Rusland. Er is een bekende Spaanse krant, El Confidencial, die waanzinnige dingen over Spanje schreef en ik heb een paar van die berichten ontmaskerd. Ze publiceerden geen rectificaties, maar belden mij wel toen ze de keer erop iets over Russische propaganda hadden.”
‘Ze haten ons, dus doen we iets goed’
Oekraïne lijkt niet direct de bakermat van de persvrijheid, maar volgens Mosendz is het medialandschap er een stuk vrijer dan bij de Russische buren. Bovendien hebben de Oekraïners door hun woelige verleden een ingebakken wantrouwen tegenover machthebbers. Het werk van StopFake wordt er voornamelijk gevolgd door de intellectuele elite. “Twintig procent van de bezoekers komt uit Rusland. Dat is geen klein aantal, zou ik zeggen. Niet iedereen wil dat anderen weten dat ze ons volgen. We hebben veel bezoekers met verborgen IP-adressen. Het is een teken dat ze informatie zoeken die ze in eigen land niet krijgen.”
Alina Mosendz glimlacht als ik vraag of het niet gevaarlijk is om voor Stop Fake te werken. “Ik ben nog nooit gearresteerd. De Oekraïense autoriteiten kennen ons en diplomaten staan open voor de informatie die ze bij StopFake vinden. We krijgen wel veel negatieve reacties uit Rusland. Er zijn bloggers die het op ons hebben voorzien. Er is ook een tv-kanaal, van het Russische ministerie van defensie, dat StopFake echt haat. Soms denk ik: als ze je haten, doe je waarschijnlijk iets goeds.”
