Omstreden bloemen spelen een rol in EU-campagne van Letland: ‘Herdenken zou normaal moeten zijn’

Letland worstelt, net als de andere Baltische Staten, openlijk met zijn Sovjetverleden. Vieringen op 9 mei, de Russische Dag van de Overwinning, zijn sinds de oorlog in Oekraïne verboden. In het oosten van Letland, waar nog veel etnisch Russen wonen, wordt de dag vooral als herdenkingsdag aangegrepen. In het Sovjetleger dat in 1945 Nazi-Duitsland versloeg, vochten ook ruim 70.000 Letten mee. In de rest van Letland domineert het thema de-Russificatie inmiddels ook de verkiezingscampagne voor de Europese verkiezingen: Letland gaat vandaag naar de stembus.

De Russische president Poetin greep deze 9 mei-viering aan voor machtsvertoon en nieuwe nucleaire waarschuwingen tegen het Westen. In zijn jaarlijkse toespraak op het Rode Plein in Moskou wees hij erop dat de Russische kernwapeninstallaties “dag en nacht klaar staan”. In Daugavpils, de tweede stad van Letland en slechts twintig kilometer verwijderd van Belarus, was op straat nauwelijks te merken dat buurland Rusland op dit moment opnieuw een oorlog in Europa voert. Ruim de helft van de stad is etnisch Rus. Dat deze dag in de huidige tijdsgeest gevoelig ligt, dat is op 9 mei wél zichtbaar op straat. Er is een behoorlijke politiemacht op de been in de Letse grensstad.
Inwoners uit de voornamelijk Russischsprekende stad kwamen naar herdenkingsplekken met bloemen, om omgekomen familieleden te herdenken. Slechts een paar aanwezigen grijpen de dag aan voor een pro-Rusland-statement, met een direct stevig politie-ingrijpen als gevolg. De in Daugavpils woonachtige Vladimir legt een bloem bij het monument in het centrum van Daugavpils: “Mijn opa overleed in de oorlog. Iedereen in Letland, zeker in dit deel van het land, heeft grote delen van hun familie verloren. Dat zijn familiehelden. De politici denken dat we van de Sovjet-Unie zijn, maar we willen gewoon onze familie herdenken.”
Taalstrijd
Deze Russische Dag van de Overwinning verdeelt Letland al langer. Veel etnisch Russen zien de dag als een herinnering aan de overwinning op Nazi-Duitsland. Voor veel Letten is de dag een herinnering aan de start van een nieuwe Sovjetbezetting. De Sovjet-Unie annexeerde Letland in 1940, en een jaar later bezette Nazi-Duitsland het land. Het Sovjetleger versloeg de Duitse bezetter in 1945, waarna de Russen terugkeerde en bleven tot het einde van de Koude Oorlog. Pas sinds de oorlog in Oekraïne zorgt deze dag echt voor polarisatie in Letland.

De drie Baltische Staten proberen zich al langer te ontdoen van hun Russische verleden. In Estland, Letland en Litouwen werden al verschillende Sovjetmonumenten ontmanteld. Ook de Russische taal staat onder druk in de drie landen: onderwijs in het Russisch wordt aan banden gelegd en inwoners in Letland die de Letse taal onvoldoende machtig zijn, lopen sinds vorig jaar het risico om hun verblijfsvergunning kwijt te raken. In de Koude Oorlog trokken verschillende Russische staatsburgers naar Letland. Veel bleven in het land na de val van de muur, maar hoefden nooit eerder de taal te leren. Vandaag de dag beschouwt 35 procent van Letland het Russisch als de moedertaal.
In verkiezingstijd
Dat beïnvloedt inmiddels ook de Letse verkiezingen. Reclame- en campagnemateriaal verspreiden in het Russisch was al verboden in Letland, sinds kort zijn verkiezingsdebatten voor de Europese verkiezingen ook niet meer toegestaan in het Russisch. Bovendien speelt het thema nu ook een rol in de verkiezingen zélf.
“Politici voeren hier campagne op”, zegt historicus Maija Grizane, programmadirecteur aan de Daugavpils Universiteit. “Dat zijn ook een beetje politieke spelletje. Letland heeft veel gemengde, tweetalige gezinnen. Dat zijn gewone mensen.”

Met name de jonge generatie Russischtaligen in Letland is best bereid om de Letse taal te leren, vertelt de historicus. “Maar er zijn ook mensen die dat niet willen. Hoe deze groep het best kan integreren in Letland is nog steeds een pijnlijk discussieonderwerp: het is zoeken naar een balans tussen het officiële standpunt van de Letse autoriteiten en dat van deze verschillende maatschappelijke groepen.”
Verboden bloemen
Het Letse parlement stuurt er in 2022, twee maanden na de start van de Russische invasie, op aan om Oekraïense slachtoffers te herdenken op 9 mei. In 2023 volgt een algeheel verbod voor welke viering dan ook, met uitzondering van de Dag van Europa, ook op 9 mei. Het plaatsen van bloemen op openbare plekken mag dan ook niet meer.
Toch komen mensen in het stadje Daugavpils dit jaar nog in grote getalen naar buiten, mét bloemen. Bij een groot monument in het Dubrovina Park, in het centrum van de stad, wordt het plaatsen van bloemen oogluikend toegestaan. Onder het monument liggen graven, en het verbieden van bloemen leggen bij een begraafplaats, dat bleek juridisch ingewikkeld. De politie is met een man of zestig, een drone en extra cameratoezicht aanwezig op het relatief kleine plein in het park. Tot grote ergernis van sommige aanwezigen. “Ik vind het niet normaal dat er politie bijstaat”, zegt Igor, die kort een kijkje neemt bij het monument. “Mijn opa overleed in de Tweede Wereldoorlog, het zou normaal moeten zijn om hem te mogen herdenken.”

Een dag eerder wordt het monument ook voortdurend gemonitord door politieagenten. Hoewel het neerleggen van bloemen bij dít monument dus formeel is toegestaan, schrikt het sommige voorbijgangers toch af. De bloemen van de zestigjarige Domila en haar buurvrouw hebben de tas niet verlaten. Ze worden vlak voor het monument benaderd door twee aanwezige agenten. “We wilden de bloemen graag bij het monument neerleggen, maar we waren niet dapper genoeg”, vertelt ze. “Mijn vader vocht in het Sovjetleger en verloor zijn been. Ik zou hem graag herdenken, net als de Oekraïense soldaten die nu sneuvelen.”
Verboden bloemen
Het sentiment rond deze herdenkingsdag, een overblijfsel van 47 jaar Sovjetbezetting, is sinds de oorlog in Oekraïne behoorlijk gekanteld in Letland, ziet ook historicus Grizane. Dat baart de autoriteiten sinds kort zorgen, vertelt ze. “Deze dag kreeg al vanaf een aantal jaar voor de oorlog in Oekraïne extra betekenis. Veel aanwezigen namen symbolen mee die ook werden gebruikt bij de Russische herdenkingen en militaire parades.”
De politie kijkt aan het begin van de ochtend van een afstandje toe, maar verspreidt zich later op de ochtend door het hele park. Ingrijpen doen ze alleen bij mensen die openlijk Russische symbolen of teksten bij zich dragen. De Letse politie arresteert deze dag negen mensen, waarvan zes in Daugavpils.

Ook het plaatsen van bloemen op andere plekken dan bij het monument in het Dubrovina Park of bij een militaire begraafplaats net buiten de stad, wordt niet gewaardeerd. De politie is ook met extra manschappen aanwezig op het Glorieplein, waar tot voor kort een groot Sovjetmonument stond. De autoriteiten hebben het beeld twee jaar geleden ontmanteld. Het monument was altijd een populaire herdenkingsplek op 9 mei, maar dat wordt nu niet meer toegestaan. Een enkeling wil halverwege de middag tóch een kleine bloem neerleggen op de plek waar het monument tot twee jaar geleden stond, maar voor hij de kans krijgt wordt hij door twee politieagenten naar een politieauto begeleid.
Streng toezicht
Wie tóch bloemen wil meenemen op deze herdenkingsdag, moet zijn locatie zorgvuldig kiezen. Op de militaire Sovjetbegraafplaats wordt dit ook toegestaan. Maar wie de bloemen meeneemt naar een andere plek tegenover de begraafplaats, wordt teruggefloten door de politie die ook hier toezicht houdt. “We vieren de vrijheid vandaag, maar dat kan op steeds minder plekken”, zegt Ekaterina, die de militaire begraafplaats samen met haar dochter bezoekt. “Dit is een van de weinige gedenkplekken die nog over zijn, de rest is al gesloten. Daar mag je nu ook niet meer komen.” Ze stoort zich aan het politietoezicht. “De politie is streng en wijst duidelijk aan waar we wel en niet mogen komen.”
Haar dochter Anastasia heeft weinig begrip voor de keuze om de herdenkingsdag zo sterk in te perken. “De overheid doet alsof we tégen deze mensen vochten, maar er zijn ook veel van onze mensen omgekomen.” Ze voelt zich, samen met haar Russischsprekende familie, al langer onder druk gezet door de Letse overheid. “We mogen onze eigen taal ook al niet meer spreken, terwijl we hier voor eeuwen met Russen samenleefden. Mijn broer gaat hier naar de middelbare school, daar is het Russisch al volledig vervangen door het Lets. Hij loopt achterstanden op, vooral bij wiskunde, omdat hij de taal niet machtig is.”
Verlies van betekenis
Historicus Grizane ziet dat de herdenkingsdag aan veranderingen onderhevig is in Letland, nu de overheid beperkingen oplegt. “Je hebt symbolen en betekenis nodig, als je iets wil herdenken. Veel Sovjetsymbolen zijn verwijderd of verboden. Daardoor verliest zo’n dag zijn betekenis.” Ze ziet ook dat de dag zorgt voor polarisatie in Letland. “Deze dag zou een soort verzet kunnen worden voor mensen die het niet eens zijn met de landelijke politiek.” Maar, zo nuanceert ze direct: “Onze samenleving is vrij kalm. We zijn niet gewend aan revoluties, daar houden mensen hier niet van.”