Onder druk wordt alles vloeibaar. ‘Poetler’ – de in Oekraïne populaire samentrekking van Poetin en Hitler – is terug op het wereldtoneel. Ondanks de zich nog altijd voortslepende crisis in Oekraïne, die van de Russische president internationaal een paria maakte. Niet alleen praten ‘wij’ weer met Vladimir Poetin, de gekrenkte Fransen willen ook militair met Moskou samenwerken in de strijd tegen de koppensnellers van Islamitische Staat.
Francois Hollande, de zwakke president, beseft dat hij na de terreuraanslagen door ISIS in Parijs íets van daadkracht moet laten zien – anders dan achterop een scooter in het geheim zijn maitresse te bezoeken. En hij begrijpt dat er alleen bij Poetin iets te halen valt.
Woede van Washington
Hollandes voornaamste westerse partner, de Verenigde Staten, weigert immers om de levensader van ISIS af te knijpen: dat is de lucratieve illegale oliehandel, ondermeer met Turkije, maar ook met Assad. “We bombarderen hun olievelden niet uit angst voor milieuschade”, was het groteske argument van voormalig CIA-directeur Michael Morell in een gesprek met Charlie Rise van omroep PBS. Geloofwaardiger is dat de Amerikanen ISIS niet tezeer willen verzwakken omdat zij de moordlustige jihadi’s nodig hebben als buffer tegen de Syrische president Bashar al-Assad. Washington wil immers in eerste instantie Assad, de bondgenoot van Poetin, weg hebben. Daarna pas moet ISIS aan de beurt komen.
De Russen daarentegen, die in Syrië actief werden nadat Assad hen officieel om hulp vroeg, bombarderen alles en iedereen die Assad in de weg zit, inclusief de olietrucks van ISIS. Aanvankelijk richtten Poetins bommen zich op de diffuse rebellengroepen die Assads regime het sterkst bedreigen, waaronder tot woede van Washington ook door de VS financieel en met wapens gesteunde zogenaamd ‘gematigde’ groepen als de Free Syria Army (FSA).
Inmiddels werken de Russen eraan om, samen met het regeringsleger van Assad en de Koerdische milities van de YPG, de grens tussen Syrië en Turkije veilig te stellen. Als dit lukt wordt de doorvoer geblokkeerd van wapens en materieel vanuit Turkije, waaronder de TOW’s, de gevreesde draadgeleide en effectieve antitank-raketten. Dat gevechtsmateriaal wordt via Noord-Syrië naar de zwakke FSA getransporteerd, maar een groot deel ervan komt in handen terecht van ISIS en Al-Nusra (Al-Qaeda). Ook ontstaat dan het vooruitzicht van een autonoom Koerdisch gebied, Rojava, in dat deel van Syrië, bijna een Koerdische staat: Syrisch Koerdistan.
‘Dit is onze achtertuin’
Die ontwikkeling is voor de Turkse president Recep Tayyip Erdogan een horrorscenario en onacceptabel. Erdogan is uit op de val van zijn aartsvijand Assad en hij geeft prioriteit aan het bestrijden van de Koerdische milities, boven de vernietiging van ISIS. Hij wil bovendien het gebied aan de grens, waar nu de wapens doorheen stromen, in handen hebben en gebruiken als een safe zone voor vluchtelingen. Boven dat gebied zou ook een no fly regeling van kracht moeten worden. Kortom: Poetin zit Erdogan met zijn acties in Syrië enorm in de weg.
Daarom liet Erdogan een Russisch gevechtsvliegtuig neerhalen, hoewel dat maar enkele seconden in Turks luchtruim verbleef. Het is een waarschuwing van NAVO-lid Turkije aan Poetin: dit is onze achtertuin, tot hier en niet verder.
Het is een levensgevaarlijk spel dat de grillige Turkse leider speelt. Hij maakt er niet alleen een internationale coalitie tegen ISIS mee onmogelijk – hoewel dat sowieso al fictie was – hij dreigt bovendien de NAVO mee te slepen in een oorlog met de Russen. ‘De sultan tegenover de tsaar’, het is een confrontatie met veel historische precedenten. In dit geval pikant: ooit, eind van de 18e eeuw, veroverden de Russen het schiereiland de Krim op de Turken. Dat was een belangrijk moment in de gestage ondergang van het Ottomaanse Rijk.
‘De verbindingen tussen ISIS en Turkije worden steeds duidelijker’
Dat de Russen, ondanks Poetins aanvankelijke woede-uitbarsting, zo terughoudend reageren, valt te prijzen. Aan de andere kant: Moskou is voor de aanvoer van materieel, munitie en kerosine naar z’n bases in Syrië afhankelijk van vrije doortocht via de Bosporus en de Dardanellen. Dus een gewapend conflict met Erdogan kan Poetin zich helemaal niet veroorloven, nog los van het feit dat in dat geval onder artikel 5 de Navo de Turken te hulp zou moeten schieten – iets wat Poetin ten enenmale wil voorkomen.
Turkije en steun aan ISIS
Het incident was voor het Kremlin wel aanleiding om alle diplomatieke maskers af te gooien. Poetin noemt de Turkse regering nu openlijk ‘helpers van terroristen’ en hij beschuldigt Erdogan ervan Turkije te ‘islamiseren’. Bovendien stelden de Russen onmiddellijk een groot aantal strafsancties in tegen Turkije zolang Erdogan geen excuses aanbiedt: van reisbureau’s die geen vakanties naar Turkije meer aanbieden tot Russische voetbalclubs die volgend jaar geen Turkse spelers meer mogen contracteren, Poetin weigerde bovendien om Erdogan op de klimaattop in Parijs te ontmoeten. Sterker: de Russische president beweert nu ‘meer bewijs’ te hebben dat de Turken vuistdiep – op ‘industriële schaal’ – in de oliehandel met ISIS steken.
Het verwijt dat de Turken met de moslimrebellen in Syrië handelen en hen met wapens helpen komt overigens niet alleen uit Moskou. De verbindingen tussen ISIS en Turkije worden steeds duidelijker en ze worden inmiddels ook in westerse media breed uitgemeten. Alleen al het feit dat Ankara zolang aan westerse en uit de noordelijke Kaukasus afkomstige jihadi’s ongestoord doortocht heeft verleend naar het kalifaat van ISIS is een voorbeeld van die samenwerking achter de schermen.
Deze week nog werden twee Turkse journalisten opgepakt die berichtten over wapenlevereringen door de Turkse geheime dienst aan jihadi-rebellen in Syrië. De twee, die levenslang boven het hoofd hangt, waren notabene door Erdogan persoonlijk met strafmaatregelen bedreigd.
Sluw tacticus, ook een groot strateeg?
Vladimir Poetin heeft met zijn plotselinge opduiken in Syrië de daar heersende status quo – allerlei rebellengroepen bestrijden Assad en elkaar, en het Westen doet net alsof het ISIS bestrijdt – ondermijnd. De Russische aanwezigheid stelt niet alleen Erdogan voor grote problemen, maar ook Poetins westerse tegenspelers.
Poetin, die door zijn critici telkens wordt neergezet als een ‘sluw tacticus, maar zeker geen strateeg’ bleek de afgelopen weken in elk geval een grotere strateeg dan Obama, Hollande, Cameron, Merkel en de NAVO-top. Terwijl die met de handen in het haar toekeken hoe vanuit de oorlogsgebieden in het Midden-Oosten honderdduizenden asielzoekers, in overgrote meerderheid jongemannen, Europa overspoelen, nestelde Poetin zich op het slagveld in Syrië. Om zich zo te verzekeren van een plaats aan de onderhandelingstafel als voor het getraumatiseerde land een vredesregeling moet worden getroffen.
Het lijkt voor Poetin een ware triomf. Geen enkele wereldleider die de intentie heeft om in Syrië een rol te spelen, kan nog om hem heen. Francois Hollande, als zo vaak in een tragische rol, maakte dit duidelijk toen hij na een bezoek aan Moskou toegaf dat de strijd tegen ISIS voorrang heeft boven die tegen Assad. Hollande wil het liefst samen met de Russen optrekken tegen de jihadi’s, maar omdat dit voor de VS weer een brug te ver is werd afgesproken elkaars operaties te ‘coördineren’.
Een dag later kwam zowaar het bericht dat de Fransen bereid zijn om eventueel ook met het Syrische regeringsleger samen te werken. Dat zou op het slagveld een gelegenheidscoalitie betekenen van Frankrijk met Assad, Poetin en hun regionale bondgenoten Iran en Hezbollah. Toen die consequentie duidelijk werd krabbelde de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Laurent Fabius, die het voorstel had gelanceerd, snel weer terug. Samenwerking met Syrische regeringstroepen is alleen mogelijk als er een nieuwe eenheidsregering aan de macht is, zonder Assad, heet het nu.
Realpolitik
Hoe dan ook: in alle actuele- en toekomstscenario’s rond Syrië spelen de Russen een voorname rol. Hoe anders ziet de wereld er dus uit na de aanslagen in Parijs. Poetin is weer salonfähig. De Duitsers speculeren al over Ruslands hernieuwde toetreden tot de G8, mits de Russen de akkoorden van Minsk, de wapenstilstand in Oekraïne, blijven respecteren. Het Duitse bedrijfsleven wil niets liever dan een einde aan de sancties tegen Rusland om weer veel geld te kunnen verdienen. Business as usual graag. Ook in Frankrijk zijn die geluiden talrijk. Dit tot ongenoegen van neoconservatieve kringen in de Verenigde Staten, die, beneveld door hun ouderwetse Koude Oorlogs-denken, in Rusland nog altijd een grotere vijand zien dan in ISIS.
Maar ‘Realpolitik‘ verdringt langzaam maar zeker dit type ideologisch gedreven geopolitiek van de Amerikaanse haviken. Die confrontatiepolitiek met Poetin is door veel westerse commentatoren en media, ook uit links-liberale hoek, lange tijd klakkeloos ondersteund. Die analisten moeten nu erkennen dat zij al twee jaar, sinds de opstand op de Maidan in Kiev, het verkeerde spoor volgen. Oud-NAVO-chef Jaap de Hoop Scheffer deed dit onlangs ‘knarsentandend’ in een opmerkelijk openhartig en ook daarom prijzenswaardig interview met de Volkskrant. Daarin erkent hij ondermeer dat hij de weerstand in Rusland tegen de NAVO-uitbreiding naar het Oosten heeft onderschat.
Een nieuwe pragmatische houding
Al veel langer pleit ik voor een andere, pragmatische en niet-emotionele houding jegens Rusland – met om te beginnen de erkenning van Moskou’s strategische belangen in de oude Sovjet-ruimte. Alleen al omdat we de Russen, die in veel opzichten (cultureel, religieus) dichtbij ons staan, nodig hebben in de strijd tegen de gewelddadige islamisten.
Dat de VS en de EU bewust het conflict met Moskou hebben gezocht, door voormalige Sovjet-republieken als Georgië en Oekraïne het NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht te stellen en de EU in te willen trekken, is een ernstige politieke blunder geweest. Die keert zich nu als een boemerang tegen het Westen. Nu Europa wordt overspoeld door asielzoekers ziet Poetin – vol rancune – zijn kans schoon om populistische, anti-immigratie en anti-establishment partijen te steunen en zo de kans op een instabiel Europa te vergroten.
Door het zwakke westerse leiderschap – met een geheel afwezige Amerikaanse president – kan Poetin zich bovendien profileren als de sterke leider, die niet oeverloos praat, zoals zijn westerse collega’s, maar handelt. Hij zet in de ogen van een Russisch en internationaal publiek de westerse politiek-mediale elites voor schut door hen als ‘mietjes’ neer te zetten. De Russische retoriek over het ‘decadente en politiek-correcte Westen, dat meer oog heeft voor de pijnpunten van homoseksuelen, feministes, transgenders en andere minderheden dan voor haar concrete geostrategische belangen’, gaat er bij velen in als koek.
Poetins schaakspel
Op de grond in Syrië maken de Russen bovendien indruk met de inzet van zwaar geschut. Nadat de Turken de Russische SU-24 neerhaalden bracht Poetin z’n geavanceerde S-400 luchtafweersysteem in stelling. Dat is, volgens militaire deskundigen, zowel vanaf land als vanaf schepen een game changer. Voeg daarbij de modernste Russische jachtvliegtuigen, die dienen als beschermers van hun bommenwerpers, en de uitkomst is dat Turkije wezenlijk is beperkt in z’n luchtoperaties boven Syrië. Die zijn vooralsnog zelfs compleet gestaakt. Ook de VS en andere landen, waaronder Frankrijk, zullen vanaf nu bij hun luchtacties serieus rekening houden met de Russen, die het luchtruim boven Syrië feitelijk controleren.
En toch is het de vraag of Poetins schaakspel in Syrië ook op de lange duur positief voor hem uitpakken. Wie op de kaart van het verscheurde land kijkt, ziet dat Assads positie niet houdbaar is en dat hij op termijn moet worden opgegeven. Het Syrische leger stelt nauwelijks meer iets voor.
Als de Syrische Koerden hun eigen staat uitroepen, met de Russische ambassade die als eerste zijn deuren opent, dan valt met de toorn van Erdogan niet te spotten. Een gewapend conflict tussen Rusland en Turkije is behalve gevaarlijk – omdat het de regio nog meer zou destabiliseren – ook zinloos. Iran en Hezbollah, die andere bondgenoten van Poetin en Assad, zijn eveneens te zwak om werkelijk van doorslaggevende invloed te kunnen zijn op het slagveld tegen de verschillende soennitische rebellengroepen, die op hun beurt via via worden gesteund door Saoedi-Arabië en Qatar (en heimelijk dus door Turkije).
Slepend militair conflict
Blijft over een scenario waarin Rusland partij is in een slepend militair conflict, dat een enorme aanslag doet op Moskou’s budget en waarin de Amerikanen achterover kunnen leunen en kunnen toekijken hoe aan Al-Qaeda gerelateerde soennitische rebellen en het door Hezbollah gedomineerde – en door de Russen gesteunde – Syrische leger elkaar de tent uitvechten en op den duur zullen uitputten.
Mogelijk gokt Poetin in Syrië op een scenario zoals dat in Tsjetsjenië, de islamitische Russische deelrepubliek in de noordelijke Kaukasus. Daar regeert de bruut Ramzan Kadyrov, een gewelddadige stroman, die fungeert als Poetins schrik in barre tijden. Door in Tsjetsjenië separatistisch-islamistische terreur te beantwoorden met nietsontziende staatsterreur, is Poetin erin geslaagd de altijd onrustige regio min of meer te pacificeren. (Duizenden Tsjetsjeense moslimrebellen weken uit naar IS en vechten nu in Syrië.) Dit klinkt echter als het recept dat president Assad en diens vader eerder in Syrië hanteerden. Dat is in dat land mislukt.
Hoe de Russische toekomst in Syrië eruit ziet is daarom niet duidelijk. Vooralsnog boekt Vladimir Poetin een tactische overwinning, alleen al door in de regio militair dominant te zijn en de rest van de wereld zijn Russische spierballen te laten zien. Poetin heeft zichzelf weer op de kaart gezet. Maar voor succes op de lange termijn is dit geen garantie.
