Spiritualiteit is de marge voorbij. Sinds de kerk als religieuze institutie op haar retour is, shoppen westerlingen naar hartenlust in spirituele stromingen en psychologische zelfhulpmethoden. In de jaren zeventig nam de New Age-beweging een vlucht en kwam persoonlijke beleving op de voorgrond te staan. Yogamatten werden uitgerold, meditatie populariseerde, en dat alles om je ‘ware zelf’ te vinden. Inmiddels heeft de van oorsprong boeddhistische aandachtstraining mindfulness haar plek gevonden in de geestelijke gezondheidszorg en veroverden tijdschriften als Happinez, Flow en Psychologie Magazine de markt. De mens blijft kennelijk geneigd te zoeken naar manieren om zichzelf te overstijgen.
Bijzondere ervaringen
Klopt, zegt religiewetenschapper Koert van der Velde. ‘We zijn gesteld op bijzondere ervaringen en willen aangesproken worden. Denk aan een vallende ster of de geboorte van je kind. Daarbij komt dat we niet alles om ons heen begrijpen.’ Dit besef is volgens hem de kern van religieus of spiritueel verlangen. Van der Velde promoveerde op religiositeit zonder geloof. Grensverleggend, want tot dan toe waren de begrippen religiositeit en geloof altijd aan elkaar gekoppeld. Toch hoef je niet te geloven om religieus te zijn, aldus de wetenschapper. Sterker, door de invloed van de wetenschap ligt geloven voor veel westerlingen niet meer voor de hand. ‘Maar de wetenschap geeft ons geen antwoorden op zingevingsvragen, dus blijven we zoeken.’ Zelfverbetering en het vinden van je ‘ware zelf’ is volgens Van der Velde een eigentijdse vorm van religieus verlangen.
‘In heel West-Europa steekt een hybride religiositeit de kop op’
Ongebonden spiritueel
Dat religie nog altijd lijkt te leven, strookt met de resultaten uit een eerder onderzoek van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Uit dit onderzoek bleek dat meer dan de helft van de Nederlanders zich als religieus betitelt. Ruim een kwart noemt zich ongebonden spiritueel en is niet aangesloten bij een kerk. Door de individualiserende samenleving neemt religie volgens dit onderzoek vaker de vorm aan van een persoonlijke spiritualiteit.
In heel West-Europa steekt een hybride religiositeit de kop op, aldus Manuela Kalsky, bijzonder hoogleraar theologie en samenleving aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Dat komt door de culturele en religieuze diversiteit. De ‘religieus creatieven’, zoeken naar zingeving en putten daarbij uit verschillende religieuze bronnen.’
Anti-religieus
Of deze trend ook geldt voor allochtone Nederlanders durft Kalsky niet te zeggen. ‘Dat heeft vooral met je achtergrond te maken. Zijn of waren je ouders religieus en zo ja, vrijzinnig of streng in de leer? In de zeventiger jaren zetten veel Nederlanders zich af tegen de kerk. Ze voelden de vele geboden en verboden die de kerk uitdroeg als beknellend. Sommigen hebben nog altijd een anti-religieuze houding. Maar jongeren hebben daar veel minder last van en shoppen onbelemmerd rond in verschillende stromingen.’
Ook jonge christenen zijn niet wars van orthodoxie
Orthodoxie
Kalsky vermoedt dat dit minder opgaat voor jongeren uit een sterk islamitische geloofstraditie. ‘Zij zijn meer bezig met een transformatie binnen de islam zelf, zoals wij die ook binnen het christendom hebben gehad.’
Naast een groot middenveld van gematigde moslimjongeren zijn er die hun geloof vaarwel zeggen of de orthodoxe kant opgaan. Ook jonge christenen zijn volgens Kalsky niet wars van orthodoxie. ‘Ze zoeken opnieuw naar dat wat waardevol is en naar houvast. Daarbij mengen ze makkelijk met jongeren uit andere religies.’ Kalsky vertelt over haar eigen generatie die juist de vrijzinnigheid zocht en zich afzette tegen de strakke regels van de kerk. ‘We wilden het wellicht ook anders doen dan onze ouders. Nu zie je dat jonge christenen bijvoorbeeld ineens een kruisje om hun nek hangen, tot verrassing van hun vrijzinnige ouders. Het zijn ook golfbewegingen tussen generaties.’
Identiteit
Dat valt ook Cor Hoffer op, socioloog en antropoloog, werkzaam in de zorgsector. Wel ziet hij bij allochtone jongeren een extra reden om op zoek te gaan naar de wortels van hun geloof. ‘Als je in een land woont waar je ouders of grootouders niet vandaan komen, speelt identiteit een grotere rol. Je gaat op zoek naar bronnen.’ Hoffer noemt Surinaams-hindoestaanse Nederlanders, waarvan de ouderen vaak nog op het land van herkomst Suriname zijn gericht. De jongeren kijken meer naar India, de bakermat van het hindoeïsme. ‘Het is een individuele zoektocht die de ouders vaak niet begrijpen. Maar voor hen was internet ook nog niet onder handbereik en een reis naar India ondenkbaar.’
Vragen of islamitische gebedsgenezing geoorloofd is
Hoffer krijgt soms telefoontjes van moslimjongeren die hem vragen iets over islamitische gebedsgenezing te vertellen. ‘Ze discussiëren hierover op internet: is dit nu wel of niet geoorloofd binnen de formele islam. Ze willen antwoorden op hun eigen vragen en nemen niet alles als vanzelfsprekend aan. Sommigen zoeken een meer individuele, mystieke band met God en vinden hun weg in het soefisme.’
Hoffer signaleert in zijn veldwerk een grote behoefte aan spiritualiteit en zingeving. ‘De wetenschap heeft geen antwoorden op levensvragen.’ Deze behoefte ziet hij in alle lagen van de Nederlandse bevolking terug. ‘Spiritualiteit is universeel en van alle tijden.’
‘Ik doe het op míjn manier’
Kaouthar Darmoni (veertiger), assistent-professor gender en media aan de Universiteit van Amsterdam en eigenaar buikdansschool.
‘In Tunesïe groeide ik als moslima op binnen een gemeenschap van moslims, joden en katholieken. We deelden rituelen en religieuze feesten en ik ben dus gewend aan een mix van spirituele tradities. Toen ik zeventien was, deed ik geen afstand van mijn geloof, maar wel van de praktijk. Ik vroeg me af wat ik wilde behouden van de islam, want niet alles beviel me.
Ik keek rond in het katholicisme en boeddhisme. In Parijs woonde ik een lezing bij van een belangrijke boeddhistische geestelijke. Ik vroeg hem naar de connectie tussen emotie en spiritualiteit. Hij vertelde me dat deze samenhing met je opvoeding, in mijn geval dus de islam. De naam Allah heeft voor mij een speciale gevoelswaarde. En zo kwam ik via het boeddhisme weer uit bij mijn roots, de islam. Ik koos voor het soefisme, omdat spiritualiteit in deze stroming een grote rol speelt. Ik lees soefi-teksten en vier islamitische feestdagen. Ik vast tijdens de ramadan, maar drink dan wel, matig. Ik bid graag, maar niet vijf keer per dag. Als ik de behoefte voel, ga ik gewoon bidden. Ik doe het op míjn manier.’
‘Ik was zélf op zoek’
Eefje Suijkerbuijk (26), regisseur
‘Op de toneelacademie maakte ik een examenvoorstelling over de zoekende mens. Toen ik de personages uitwerkte, realiseerde ik me dat ik zelf ook op zoek was. In een Limburgs klooster deed ik een stilteretraite van een week, om te zien wat dat met me zou doen. Kunnen wij nog alleen zijn met onszelf? De gedachten gierden door mijn hoofd en ik vloog bijna tegen de muren op. Paniek. Maar die gedachtestroom nam af en dat was een openbaring. Veel mensen zullen, net als ik, afleiding zoeken als ze zich niet prettig voelen. Je gaat tv kijken of iemand bellen. Je kunt dus ook niets doen, heb ik ervaren, die gevoelens verdwijnen vanzelf.
Spiritualiteit? De momenten dat ik met mijn camera over straat loop en geraakt word door een beeld. Een cadeautje waardoor je beseft dat de wereld niet eenduidig is. Zoals onlangs een man met zijn hond in het gras, liggend op dezelfde hoogte. Ze leken even gelijkwaardig.
Maar spiritualiteit associeer ik vooral met geborgenheid. We hebben altijd onze eigen verantwoordelijkheid om te slagen in het leven; succesvol zijn, een baan hebben. Maar soms zou ik me geborgen willen voelen bij een God. En daarbij een onvoorwaardelijk gevoel hebben dat ik goed ben zoals ik ben. Tijdens de retraite vond ik die rust in mezelf en daar richt ik me nu op. Leven in het nu.’
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
