In de Volkskrant van vrijdag 16 juli 2021 las ik het artikel van journalist Menno van Dongen over de aankomende aspirant-omroep Ongehoord Nederland (ON!). ON! verwacht die oer-Hollandse ‘identiteit’ te representeren, omdat ze het idee hebben dat die te weinig en niet wordt gezien in de huidige programmering. Ze voelen zich ongehoord. Terwijl op sociale media de aanhangers van ON! voornamelijk worden weggezet als ‘wappies’, ‘complotdenkers’ en mensen die een ‘racistische ondertoon voeren’.
Met name het Zwartepietenjournaal dat van Dongen ook in zijn artikel aanhaalt maakt de tongen los. Op dit moment maakt ON! in een veelal geïmproviseerde setting op YouTube content – hoewel ook daar al het een en ander van is verwijderd vanwege het verspreiden van desinformatie over het coronavirus. In het Zwartepietenjournaal van ON! is geen roetveeg te bekennen, maar enkel volledig zwart geschminkte Pieten. Want dat is volgens hen púúr en typisch Nederlands.
Zwarte Piet wiedewiedewiet
De discussie deed me denken aan een gesprek dat ik onlangs voerde met iemand uit de omgeving waar ik opgroeide in Zeeland. Zij, uit respect noem ik geen naam, vond dat Zwarte Piet geen probleem zou moeten zijn. Ze was zelf opgegroeid in een omgeving waar veel gekleurde kinderen bij haar in de buurt zaten en ook op school. Toen was het toch ook geen probleem? Ze legde de link voornamelijk op de demografie van Nederland en waar het probleem groter wordt gemaakt dan elders – met name de Randstad. “Bovendien, op de Antillen en die eilanden schminken ze zich ook gewoon zwart. Het probleem is ontstaan nadat er een vrouwtje uit Amerika erover is gaan zeiken!”, zei ze resoluut.
Stop geen zwarte knecht in uw Sinterklaaspakket.
Ik legde haar uit dat dit niet alleen een demografisch probleem is en eigenlijk dieper ligt verankerd in de tijdsgeest. Het is ook geen probleem van de afgelopen tien à vijftien jaar, maar speelt al veel langer. In de jaren ’80 werd er bijvoorbeeld al veelvuldig protest gevoerd, omdat de Surinaamse gemeenschap zich gekwetst voelde:
Uit AD 11 november 1982:
Protest tegen Zwarte Piet
““Stop geen zwarte knecht in uw Sinterklaaspakket. De slavernij is al honderd jaar geleden stopgezet.” Onder dit motto voert de solidariteitsbeweging Suriname in Utrecht een actie om het Sinterklaasfeest, naar zij zegt, “te bevrijden van racistische elementen.”
De beweging, wier actie is overgenomen door Surinaamse welzijnsstichtingen, meent dat het feest “alles” heeft te maken met het koloniale verleden. Volgens haar benadrukt Zwartepiet de onderdrukte rol die zwarte mensen al eeuwenlang vervullen.”
Maar het bleef niet alleen bij deze protesten. Ook vele ingezonden brieven werden in de jaren ‘80 veelvuldig gepubliceerd.
Uit Trouw, 28 november 1986:
“Naar aanleiding van het ‘grootste taboe van Nederland’ het volgende: de schrijvers van het artikel over het discriminerende aspect van zwarte Piet moeten toch eens wat verder nadenken over wat zwarte Piet nu eigenlijk is. Ik doel hierbij op het verhaal van een blanke vrouw die op de Antillen woonde, die vertelde dat Men haar gevraagd had voor zwarte Piet te spelen. ,,Ik? Met al die negers hier?” vroeg ze. Waarop ze ten antwoord kreeg: ,,Zwarte Piet is geen neger. Zwarte Piet is een zwart-gemaakte blanke.” Kerkrade, Ferry Groothedde.
“Ik vind het bedroevend, dat de meerderheid van de Nederlanders zo onverschillig is tegenover de pijnlijke ervaringen, die Surinamers en andere mensen opdoen vanwege hun huidskleur. Wat zou het goed zijn als heel Nederland het appèl van de beweging Suriname links serieus zou nemen en ‘Sinterklaas en Zwarte Piet’ zou vervangen door een mens-vriendelijker feest!” Amsterdam, Truus Derksen.
Deze ingezonden brieven komen dus niet uit 2021 maar 1986. Het laat maar eens zien hoe actueel deze brieven van toen zijn in de huidige tijdsgeest en context. Ze tonen aan hoezeer dit onderwerp speelt binnen de maatschappij en het maatschappelijke debat.
Digitale desinformatie
De vrouw met wie ik de discussie voerde stond niet stil bij het feit dat deze discussie al zo lang gaande was. Mijn verklaring hiervoor is dat de digitalisering van de samenleving een enorme bijdrage heeft geleverd aan de sprint van informatiebijdrage in algemene zin.
Media zijn continu in transitie en de digitalisering van de vele mediavormen hebben ertoe bijgedragen dat de toegankelijkheid tot informatie groter is dan ooit tevoren. Ik grap wel eens dat we kunnen zeggen: “het stond op Facebook dus het is waar”, als ik verwijs naar de vele mensen die beweren ‘zelf onderzoek’ te doen op ‘het internet’ naar ‘alternatieve bronnen’. Deze mensen leggen zelf het grotere onderliggende probleem bloot: iedereen kan op het internet en iedereen kan informatie vinden, verspreiden en toevoegen. Ook desinformatie.
Wikipedia is bijvoorbeeld een fantastisch platform waar de Wikipedianen dagelijks content toevoegen en modereren. Maar daar zit ook meteen de crux: iedereen kan het doen. In hoeverre is de media dan nog onbevooroordeeld? En in hoeverre is informatie nog betrouwbaar? Wanneer is iets een mening, wanneer een feit en nog belangrijker: wanneer schemert het in grijs gebied?
Het stond op Facebook, dus het is waar.
Verzuiling anno 2021
Terug naar ON!. Voorzitter Arnold Karskens is het niet eens met de berichtvoering van de NOS. Van Dongen schreef in zijn artikel dat NPO-ombudsman Margo Smit jaren geleden onderzoek deed naar zestien klachten van Karskens over de NOS, ingediend als privépersoon. Ze verklaarde aan van Dongen dat geen van de klachten werkelijk hout sneed en dat Karskens het niet eens was met haar oordeel. Nu wil Karskens het zelf doen. Maar ja, is zijn nieuws – hij is en blijft natuurlijk ook journalist – feitelijk, een mening, of een schemering in het grijze gebied?
Natuurlijk, ons NPO-bestel is gevormd naar de vele zuilen die Nederland vroeger kende. Anno 2021 heeft de verzuiling een nieuwe vorm aangenomen. En ook de (gefuseerde) omroepen in ons bestel hebben nog altijd moeite met het vinden van hun nieuwe rol en eigen identiteit. Avrotros is ‘de omroep voor ons’ geworden, KRO-NCRV zoekt verbinding door ‘meer naar elkaar om te kijken’ en handelt vanuit de traditie ‘geloof hoop en liefde’. De EO ‘gelooft in echte gesprekken’, BNNVARA zet zich in voor ‘een open, gelijkwaardige en rechtvaardige samenleving.’ De missie van ON! is om ‘de stem te laten horen die niet gehoord wordt in de Nederlandse woonkamers’. Kortom: alles wat voor zijn, haar of hun gevoel uit de boot dreigt te vallen. De gemiddelde rechts-populistische kiezer die informatie tot zich neemt vanuit ‘alternatieve digitale bronnen’.
Wat de betreft de missie van ON! sluiten ze inderdaad perfect aan in het rijtje van vernieuwde zuilen in het publieke bestel: zo vaag geformuleerd dat iedereen zich er in kan herkennen en hiermee dus ook maatschappelijk belang kan dienen. Of je nou ‘niet gelooft in corona en wel in graancirkels’, bij ON! ben je welkom. En hoewel in 2021 Filemon Wesselink voor BNNVARA een prima serie heeft gemaakt over de vele complotten en hun aanhangers in Nederland, dat zou volgens Karskens vermoedelijk worden neergezet als ‘ongenuanceerd’ en ‘te gestuurd’. Iets wat ON! daarentegen zelf net zo aardig lijkt te doen.
Of je nou ‘niet gelooft in corona en wel in graancirkels’, bij ON! ben je welkom.
ON! moet wat mij betreft hun missie enigszins aanpassen. Ze vertegenwoordigen niet de ‘ongehoorde Nederlander’, maar de ‘Nederlander die gelooft in alles wat die op het internet heeft gelezen’. De Nederlander die ‘enkel en alleen gelooft in zichzelf en zijn of haar eigen waarheid’.
Ik denk dat ON! best een bijdrage kan, nee zou moeten, leveren aan het debat. De manier waarop het gekozen discours van ON! daarentegen tewerk gaat, is wat mij betreft niet de juiste keuze. Het willen provoceren hebben we ook gezien bij het vroegere BNN en het huidige Powned. Het verschil met Powned is dat ON! bepleit het nieuws serieus te willen brengen, maar hoe serieus nemen we een interview met Pim Fortuyn, uitgevoerd door een medium anno 2021?
De vele thema’s die ON! wil aansnijden en verslaan passen prima onder te verdelen bij andere omroepen. Ook zij kunnen immers onafhankelijk nieuws verslaan. En ja, de discussie rondom de VPRO-documentaire over Sigrid Kaag bracht veel discussie teweeg, maar ook na onderzoek is gebleken dat de journalisten in kwestie voldoende onafhankelijk hebben gehandeld. Volledig gezwegen voor de politieke kleur van Kaag hebben ze niet. Nee, het is niet alleen maar lof, ook Kaag maakt fouten. Het maakt haar menselijk. Dat toont de documentaire ook. Alleen daar wordt dan weer niet over gesproken in de schreeuwerige koppen op het internet.
Ik heb gelijk en dat is de waarheid
ON! pretendeert de Nederlandse identiteit te representeren, omdat ze vindt dat deze niet voldoende wordt verwoord in het Nederlandse publieke medialandschap. Maar wat is de Nederlandse identiteit volgens hen? Zwarte Piet blijkbaar, zoals ik al eerder noemde. Het vrijuit kunnen zeggen en denken wat je vindt – ook al botst het tegen bepaalde algemene waarden aan (grijs gebied).
De Raad voor Cultuur maakt zich zorgen en dat begrijp ik wel. Ik benader de Nederlandse identiteit als een fluïde constructie die continu in transitie is. Een culturele identiteit bestaat uit diverse elementen, aspecten en overeenkomstigheden tussen een grotere groep mensen met een bepaalde achtergrond. Deze achtergrond is deels demografisch vastgesteld, maar wordt ook verbonden door een gedeelde geschiedenis, taal en dialecten, religies, rituelen, kennis, gebeurtenissen en zo kan ik nog wel even doorgaan.
Politieke partijen als PVV en FVD prijzen ON!, maar tegelijkertijd zijn deze partijen ook sterk afwijzend naar bijvoorbeeld de Islam en migranten. Maar hoe Christelijk is Nederland bijvoorbeeld nog? Moeten we niet afwijzend zijn tegen het rooms-katholicisme dat toentertijd werd opgedrongen door de Spaanse bezetter die de protestantse gemeenschap de kop in wilde drukken?
Is de Nederlandse identiteit die ‘VOC-mentaliteit’ die toenmalig premier Balkenende (CDA) zo verhief? De Gouden Eeuw bracht voorspoed en welvaart, maar dat was ook slechts voor een deel van onze samenleving. Voor het koloniale deel van het toenmalig Koninkrijk was dit niet het geval, om even een subtiele verwijzing te maken naar het slavernijverleden.
‘Ze’ vallen ‘mijn’ culturele achtergrond aan
Een andere vrouw die ik sprak uit Zeeland zei geërgerd over de zwartepietendiscussie: “ja, maar er waren ook witte slaven?! Hoe zit dat dan?” Ik vroeg haar of dat een reden was om dan maar Zwarte Piet te blijven aanvaarden zoals die is met alle stereotiepe bijkomstigheden. “Ja, straks mag ik ook geen grote oorbellen en rode lippenstift meer dragen.”
De vrouw voelde zich aangevallen voor daden die zij niet heeft gepleegd. Ik snap dat gevoel wel. Maar, wat ik haar vervolgens uitlegde, het heeft niets te maken met hoe je je uit wilt dossen. Het heeft te maken met de ideologie daarachter, de motivaties die erbij komen kijken. En bovenal: het draait om bewustzijn van de context.
Ieder jaar wordt actrice Georgina Verbaan herinnert aan haar verleden toen ze voor Zwarte Piet speelde, terwijl ze nu fel tegenstander is van de karikatuur. Voorstanders van Zwarte Piet in traditionele vorm posten vervolgens de foto’s van toen weer fanatiek op het internet. Tot onbehagen van Verbaan die dit hoofdstuk voor haarzelf heeft afgesloten.
ON! slingert ons terug in de tijd.
Helaas vergeten de fanatieke voorstanders dat mensen ook kunnen veranderen van mening en visie. Mensen kunnen ook inzien dat ze het fout hadden. Zelf had ik dat ook. Tot zo’n acht jaar terug zag ik ook niet per sé het probleem. Maar Roetveegpiet vond ik ook prima als compensatie voor erbij. En hoe meer ik echter begon te lezen erover, te spreken met anderen, en onderzoek begon te doen naar identiteitsvraagstukken, te meer ik tot de veronderstelling kwam dat het inderdaad behoorlijk kwetsend over kan komen.
Ik vrees dat ON! een bijdrage zal leveren aan het debat dat ons terug slingert in de tijd. Nostalgie is een prachtig goed. We verlangen naar een periode uit het verleden waarin alles ‘beter was’. Toen was geluk nog heel gewoon. Maar de duistere kant van die tijd drukken we weg. De onderdrukte positie van vrouwen in de tijdsgeest bijvoorbeeld, of dat homoseksualiteit een zonde zou zijn – hoewel dit beeld van de samenleving in sommige gemeenschappen nog steeds het geval is, daar niet van.
De negatieve kant van de nostalgische medaille wordt bijna altijd vergeten. Maar die kant is juist nodig om bewustzijn te creëren. Dan kunnen we wél kritisch kijken naar de tijdsgeest. Iets wat ON! volgens mij niet wil zien, omdat ze zich zullen blindstaren op hun eigen gelijk. Zolang het maar op het internet staat, is het vast waar en daar mogen we gewoon in geloven! Het is ons goed typisch Nederlandse recht!
