Op een uitgestrekte maar bovenal kalme militaire begraafplaats in de Litouwse hoofdstad Vilnius hangt een beveiligingscamera, gericht op één specifiek stukje: het laatste Sovjetmonument dat de stad nog bezit.
Volgens de gemeente preventief geplaatst in aanloop naar 9 mei, de Russische Dag van de Overwinning, waarbij demonstraties aangekondigd waren, als reactie op de Russische invasie in Oekraïne. Het monument heeft een centrale rol bij de herdenkingsdag. Hoewel er geen concrete dreiging voor vandalisme was, nam de gemeente toch voorzorgsmaatregelen.
Ook in Klaipeda, de derde stad van het land, staat een vergelijkbaar monument van hetzelfde formaat. Drie soldaten uit het Rode Leger van zo’n vijf meter hoog waken over een plein, ter nagedachtenis aan overleden Sovjetmilitairen. Op en rond de monumenten in het hele land liggen enkele kaarsen en verse bloemen.
Drie soldaten van het Rode Leger kijken uit over een plein met oorlogsmonumenten in Klaipeda.
Want hoewel een groot deel van de Litouwse bevolking af wil van alles dat aan Rusland doet denken, zijn de resterende Sovjetmonumenten in Litouwen vaak ook oorlogsmonumenten van militaire slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. En herdenkingsplekken voor hun nabestaanden.
Vaak etnisch Russen, die ruim vijf procent van de bevolking vormen. Op die 9 mei vinden in het hele land, net als in Vilnius, nog jaarlijks herdenkingen plaats bij de monumenten.
Nationale kunst
Het brengt gemeenten in een ingewikkelde positie. Het feit dat ruim de helft van deze monumenten nog beschermd wordt als nationaal cultureel erfgoed, helpt niet mee. Bovendien zijn veel van deze beelden vaak ontworpen door Litouwse kunstenaars en dus ook een vorm van nationale kunst. Kaunas was onlangs de eerste grote stad die een van haar oorlogsmonumenten wél besloot te verwijderen. Midden op een begraafplaats aan de rand van de stad staat nu een grote, maar lege sokkel.
Van veel buurtbewoners had dat niet gehoeven. Linas (32) drinkt een flesje water op de sokkel van ‘Moeder thuisland’. Een ander monument, dat nog wel overeind staat. Hoewel de gemeente ook dit beeld graag wil verwijderen. De lege sokkel staat dertig meter verderop. “Ik vind het een lelijke lege plek”, besluit de dertiger. “Deze beelden staan hier ter nagedachtenis van Russische soldaten uit de Tweede Wereldoorlog. Dat heeft helemaal niks met de huidige Russen en de oorlog in Oekraïne te maken.”
In Kaunas staat sinds april een lege sokkel: een militair monument is door de gemeente verwijderd.
Veel andere voorbijgangers delen zijn mening. Het park rond de begraafplaats is een populaire wandelroute. Een vrouw die haar hond uitlaat, blijft even staan bij het verdwenen monument. “Het zijn maar beelden. Het is een monument voor gesneuvelde Russische soldaten, dat is nou eenmaal onderdeel van de geschiedenis. Er liggen hier ook Duitse soldaten begraven.”
Ban op Russische symbolen
Toch heeft het land een ingewikkelde relatie met Sovjetoverblijfselen en Russische symbolen. Het Litouwse parlement nam in april een wet aan dat Russische militaire symbolen verbiedt. Bijna twee derde van de bevolking ondersteunt die ban, blijkt uit een peiling van Baltic Survey, in opdracht van de Litouwse publieke omroep.
Parallel aan deze ban loopt de discussie over Sovjeterfgoed. Extra aangewakkerd door activisten en nationale bekendheden op social media. De Litouwse televisiemaker Andrius Tapinas trok begin april stevig van leer op zijn Facebookpagina: “Beschaafde landen horen de graven van gesneuvelde soldaten te respecteren, maar moeten de (beelden van de) lafaards die zich bezighouden met het verheerlijken van de Sovjetoorlog weghalen.”
“Beschaafde landen moeten de (beelden van de) lafaards die zich bezighouden met het verheerlijken van de Sovjetoorlog weghalen” – Andrius Tapinas, Litouwse televisiebekendheid
Zijn oproep had effect: sommige steden namen binnen enkele dagen al stappen om beelden te verwijderen. “Een PR-campagne”, vindt de Litouwse historicus Vasilijus Safronovas, directeur van het Instituut voor geschiedenis en archeologie van de Baltische regio en verbonden aan de Universiteit van Klaipeda. Waarbij te veel wordt gereageerd vanuit emotie en een oordeel van experts buiten beschouwing wordt gelaten.
Volgens de historicus ligt het veel genuanceerder. Waarbij de discussie allereerst moet gaan over de definiëring van Sovjetbeelden. Want dat laat nogal wat ruimte open voor interpretatie. “Is dat een beeld dat Sovjetwaarden of -geschiedenis vertegenwoordigt, is dat een beeld dat gemaakt is door Sovjetkunstenaars? Dat is een definitieprobleem.” En men is soms geneigd deze beelden overhaast te bestempelen als Sovjet, vindt hij.
Beeldenverzamelaar
Terwijl de discussie over deze beelden weer oplaait, kijken veel mensen, met name gemeenten, naar een beeldenpark in het zuiden van het land, vlak bij de grens met Wit-Rusland. In 2001 opende de Litouwse ondernemer Viliumas Malinauskas daar ‘zijn’ Grutas Park. Een commercieel beeldenpark en attractie en al jaren dé plek om afgedankt Litouws Sovjeterfgoed aan te slijten.
De 79-jarige man heeft het park inmiddels overgedragen aan zijn dochter en schoonzoon, maar woont nog om de hoek. “Mij maakt het niet uit waar ze staan”, vertelt hij, verwijzend naar de 86 Sovjetbeelden die het park huisvest. “Blijkbaar wil men ze weghebben. Haal ze dan maar hier naartoe.”
Deze 79-jarige Litouwse ondernemer opende het beeldenpark Grutas in 2001.
Het resultaat is een ietwat absurdistisch beeldenpark. Voor de ingang wappert de Oekraïense vlag. Het park profileert zich als museum en steekt ook wel degelijk energie in het zorgvuldig neerzetten van de beelden, voorzien van de juiste context en geschiedenis.
Sovjet Disneyland
Toch heeft het park ook een speeltuin in Sovjetstijl, waar de oude Sovjetmuziek hard rond galmt. Met de voorstellingen van acteurs, verkleed als arbeiders of militairen en rijdend in legervoertuigen, is het park een aantal jaar geleden gestopt. De foto’s van de voorstellingen hangen nog in het restaurant.
In dat restaurant kun je typische Sovjetgerechten proeven, het personeel draagt rode Sovjetdassen, uit het jeugduniform van de Jonge Pioniers. Het park wordt vaak gekscherend ‘Stalin World’ genoemd, internationale media vergeleken het met ‘Sovjet Disneyland’.
Onomstreden is het park dan ook nooit geweest. Toch lijken veel Litouwers weinig naars te ‘voelen’ bij de beelden die staan voor een pijnlijk maar aanwezig onderdeel van de nationale geschiedenis. Tourgids Nerijus, van de nabijgelegen gemeente Druskininkai, wijst bij binnenkomst naar een groot beeld bij de ingang van het park.
Het personeel in het restaurant van Grutas Park draagt rode Sovjetdassen, uit het jeugduniform van de Jonge Pioniers.
Hij herkent het uit zijn jeugd, hij was 14 toen Litouwen zich afscheidde van de Sovjet-Unie. “Ik ben opgegroeid in Kaunas. Dit beeld stond midden op de snelweg, richting Klaipeda. Als we naar het strand gingen en dit beeld tegenkwamen, waren we precies halverwege.”
In het park is vooral het bekende drietal – Stalin, Marx en Lenin – oververtegenwoordigd. Hoewel Lenin verreweg het meest te zien is. Nerijus: “Eentje lijkt een beetje op Mike Tyson.”
Persoonlijke geschiedenis
Ook de waarnemend burgemeester van het nabijgelegen plaatsje vertelt: “Deze beelden zijn voor mij niet meer dan de gezichten. Het haalt geen enkele emotie bij me naar boven.” De 61-jarige Linas Urmanavičius groeide op onder Sovjetbewind. De herinneringen zijn nog springlevend. “Mijn ouders en grootouders werden gedeporteerd naar Siberië. De dag dat mijn grootouders terugkeerde, ik was toen vier jaar oud, herinner ik me als de dag van gisteren. Ze waren onherkenbaar.”
Deze persoonlijke familiegeschiedenis wordt óók vertelt in het beeldenpark, benadrukt de man. “Dit is een pijnlijk onderdeel van de Litouwse geschiedenis, maar het is wel gebeurd. Daar kun je niet voor wegkijken. Grutas Park helpt om dit deel van de geschiedenis niet te vergeten.”
“Mijn ouders en grootouders werden gedeporteerd naar Siberië, die geschiedenis wordt óók verteld in Grutas Park” – Linas Urmanavičius, waarnemend burgemeester
Hij is er dan ook voorstander van om de Sovjetbeelden die nog overeind staan in de openbare ruimte te verwijderen, maar wel te verplaatsen naar een plek waar ze kunnen worden tentoongesteld. Grutas blijft een optie, maar dat park zit aan de grenzen van haar capaciteit, denkt historicus Vasilijus Safronovas. “Je kunt deze beelden niet zomaar op een rij naast elkaar zetten. Als je deze beelden op een juiste manier wil afbeelden, moet je nadenken over de compositie. Daar is in dat park maar beperkte ruimte voor.”
Steden kijken daarom ook naar musea, of andere educatieve plekken. De burgemeester van Vilnius opperde al in april dat “Grutas Park er binnenkort zes beelden bijkrijgt”, verwijzend naar het monument op de militaire begraafplaats. Inmiddels heeft de gemeenteraad definitief ingestemd met verwijdering van het monument. De gemeente zoekt nu naar een plek ‘in een museum, of ergens anders’, om de beelden te plaatsen.
