“Ik haat die vinger. Daarmee las hij de mensen altijd de les.” Misprijzend kijkt Daviz naar het immense bronzen beeld van Samora Machel dat met opgeheven vinger over het onafhankelijkheidsplein in het oude centrum van Maputo spiedt. “Ik snap niet dat mensen hem zo verafgoden. Zijn ze vergeten hoe hij achter de dood van duizenden mensen zat?”, voegt Daviz eraan toe.
Portugezen onteigenden hun land
Samora Machel (1933) groeide op in een arm boeren gezin in plattelandsdorpje Chilembene. Zijn ouders werden door de Portugese kolonisatoren gedwongen om katoen in plaats van eten te verbouwen. Later werd hun land zelfs onteigend en gingen Machel’s familieleden noodgedwongen in de mijnen in Zuid-Afrika werken waar zijn broer omkwam bij een ongeluk.
Machel ging studeren voor verpleger, één van de weinige beroepen die zwarte Mozambikanen mochten uitoefenen, maar in het ziekenhuis ervoer hij hoe slecht zijn volk door de Portugezen werd behandeld en voelde zich steeds meer aangetrokken tot Marxistische ideologieën. In 1962 sloot hij zich daarom aan bij het marxistische bevrijdingsfront Frelimo dat vocht voor de onafhankelijkheid van Mozambique, klom tijdens de lange onafhankelijkheidstrijd op tot commandant en werd na de onafhankelijkheid in 1975 de eerste president van Mozambique.
Machel kreeg dictatoriale trekjes
Al snel verzonk het land echter opnieuw in oorlog, ditmaal tussen Frelimo en het door het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime gesteunde Renamo. Hoewel Machel door veel mensen nog altijd als de grote bevrijder werd gezien, kreeg hij dictatoriale trekjes, accepteerde geen meerpartijensysteem, verruimde de doodstraf en liet vermoedelijk vele mensen executeren die zich niet langer binnen Frelimo thuisvoelden, onder wie voormalig Frelimo-leider Uria Simango. Op 19 oktober 1986 sterft Machel plotseling als zijn vliegtuig neerstort boven de Zuid-Afrikaanse Lebombobergen, nadat hij een bezoek heeft gebracht aan Zambia.
Sinds enkele jaren staat er in vrijwel iedere stad in de voormalig Portugese kolonie een streng kijkende Samora Machel met opgeheven vinger. “Daarmee wilde onze vorige president Armando Guebuza de mensen eraan herinneren dat Samora Machel een dictator was”, schatert de Mozambikaanse Stefano als we een paar dagen later met hem over het onafhankelijkheidsplein in havenstad Beira wandelen. “Jullie willen Samora Machel? Dan krijgen jullie Samora Machel”, zou Guebuza hebben gezegd.
Tientallen bruidsparen poseren met Machel
Achter ons komt ondertussen een bus aanrijden met zeker dertig bruidsparen die uitstapen om één voor één voor het enorme beeld op de foto gaan. “Dit zijn arme mensen wiens bruiloft wordt betaald door Frelimo”, vertelt de Mozambikaanse journalist die gniffelt. “Drie keer raden op welke partij deze newsly weds bij de volgende verkiezing gaan stemmen.”
De meeste Mozambikanen zien Samora Machel echter nog altijd als de charismatische vrijheidsstrijder. “Als we Samora Machel niet hadden gehad, werden we nog altijd door de Portugezen gekolonialiseerd”, stelt Alfonso, een dikbuikige, lokale ambtenaar en groot Frelimo aanhanger die zelf zowel tegen de Portugezen als tegen Renamo vocht.
Wilde complottheorieën doen de ronde
Doordat de vliegtuigcrash waarbij Samora Machel op 19 oktober 1986 de dood vond, nog altijd wordt omgeven door mysterie, doen de wildste complottheorieën de ronde. Zo zou er geknoeid zijn met het navigatiesysteem en zouden de Russische piloten bewust in verwarring zijn gebracht met een lichtbaken op de grond waardoor ze dachten dat ze al bij Maputo waren. Volgens een onderzoek geleid door de Russische Leonid Seliakov was het een ongeluk als gevolg van een fout van de Russische piloot. De meeste mensen denken echter dat het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime achter de crash zat. Dat lag overhoop met Mozambique, omdat gevluchte ANC-kopstukken er onderdak kregen.
In 2011, 25 jaar na de dood van haar man, riep Graça Machel (die later trouwde met Nelson Mandela) op tot een nieuw onderzoek naar de vliegtuigcrash. Ook de Zuid-Afrikaanse regering heeft al meerdere malen beloofd de crash opnieuw te onderzoeken maar inmiddels komen we in de buurt van het 30-jarig jubileum en is de waarheid nog altijd niet achterhaald.
Met opgeheven vinger op de foto
De Mozambikanen gaan ondertussen maar al te graag met de standbeelden van Machel op de foto, ook als die wat minder goed zijn gelukt. Studente Raqual vertelt bijvoorbeeld dat ze in de mijnstad Tete een ‘mislukt’ beeld hebben gekregen dat een andere stad niet wilde hebben. Vanaf de zijkant ziet het standbeeld er dan ook wat mismaakt uit; Samora helt zo ver naar voren, dat hij bijna lijkt om te vallen. De inwoners van Tete kunnen zich er echter weinig druk over maken. Ook zij gaan graag met het beeld op de foto, met of zonder opgeheven vinger, om de kiekjes vervolgens op Facebook te plaatsen. Verdienen deze mensen het niet om te weten wat er met hun charismatische vrijheidsstrijder is gebeurd?
