‘Weet je waar ik in mijn praktijk regelmatig tegenaan loop? Het zondagmiddagmisbruik. Het speelt specifiek in kerkelijke gezinnen. Mensen die niet naar de kerk gaan, bezoeken op zondag met hun gezin de bioscoop of gaan naar het strand. Maar in kerkelijk Nederland gaan de ouders op zondagmiddag naar bed en is er geen toezicht op de kinderen. En dan vindt het misbruik vanuit – de veel oudere – broer of zus plaats. Ja, ook vrouwen doen het.’
Traumaseksuoloog Jantine den Uijl-van Loon heeft in Barneveld, Nieuwerkerk aan den IJssel en Yerseke een praktijk voor psychosociale hulpverlening, systeem- en contextuele therapie. Alle zeven medewerkers komen uit de gereformeerde gezindte. Daardoor trekt de praktijk ook veel cliënten van reformatorische komaf. Een aanzienlijk deel van hen is seksueel misbruikt.
Seksueel misbruik komt overal voor. Maar dat het – volgens onderzoek van Nel Draijer in 1988 – net zoveel onder christenen voorkomt als daarbuiten, schokte Den Uijl. ‘We luisteren elke zondag naar een preek en willen handelen overeenkomstig de bijbel. We zouden beter moeten weten.’ Afgelopen vrijdag sprak ze – samen met andere experts – op het congres ‘Misbruik en wangedrag in de kerk’ georganiseerd door de Theologische Universiteit in Apeldoorn (TUA).
De therapeute zoekt naar manieren om de gevolgen van seksueel misbruik onder de aandacht te brengen in de christelijke kring. Dat gaat niet altijd goed. ‘Eens wilde ik een afspraak met een predikant maken om over dit thema door te praten. Zijn reactie zorgde ervoor dat alle seinen bij ons op rood sprongen. Hij zei: ‘Nee, dat hoeft niet. Bij ons gebeurt dat niet.’
Toch heeft de praktijk inmiddels diverse kerkenraden toegerust. Alsook de Theologische Hogeschool van de Gereformeerde Gemeente in Rotterdam. ‘Zodat er aandacht voor slachtoffers komt en er heling plaats kan vinden. En het seksueel misbruik – wat vaak van generatie op generatie doorgaat – gestopt kan worden.’
Hoe kan het dat seksueel misbruik van generatie op generatie doorgaat?
‘Wanneer er ernstig grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt – of het nu seksueel, emotioneel of fysiek is – stagneert de emotionele ontwikkeling. Met de lappenpop onder de arm wordt het kind de volwassen (seksuele) wereld in gesmeten. Het vertrouwen in andere mensen is weg. De persoonlijkheid spat in kleine fragmenten uit elkaar. Je ziet allerlei – soms tegenstrijdig – gedrag dat voortkomt uit die verschillende fragmenten. Bijvoorbeeld het fragment ‘bevroren kind’, waaruit klachten als angst, depressie, relatieproblemen, geaardheid problematiek en verslaving voortkomen. Het trauma wordt daardoor verdoofd. Maar er is ook een authentiek kind, een spontaan stuk wat nog kan lachen met vriendinnen. Er is ook een grenzeloos deel, van waaruit mensen bijvoorbeeld de behoefte hebben aan spanning. Ze gaan bijvoorbeeld bungeejumpen of maken met iedereen ruzie. Een volgend fragment is de aanpasser. ‘Wat wil je drinken?’ ‘Kies jij maar.’ Al deze fragmenten worden aangestuurd door de dader, die zij als het ware hebben ingeslikt en die het stuur van hun leven in handen heeft.
Cliënten moeten die dynamiek gaan herkennen en het niet meer bagatelliseren. Denk aan uitspraken als ‘Het is maar één keer gebeurd,’ of ‘Als ik het aan iemand vertel, maak ik mijn gezin kapot.’ Of overtuigingen als ‘Wij geven niemand aan. Want God is rechter, mensen niet.’ en ‘Wij hangen de vuile was niet buiten.’ Stop met bagatelliseren en ga de confrontatie aan met de werkelijkheid. Zo’n herstelproces duurt lang – soms levenslang – en doet ook recht aan de zwaarte van de problematiek.
Wanneer de dadermacht niet uit hun leven gebannen wordt, kunnen de fragmenten niet geheeld worden door therapie en herhaalt het patroon zich. Mensen willen het in eigen gezin niet herhalen, maar ze hebben niet anders geleerd. En meestal hebben ze het al die tijd geheim gehouden.’
Hoe komt dat?
Vanaf het eerste moment van het misbruik heeft de dader een onuitwisbare afdruk achtergelaten op de psyche van zijn slachtoffer. Inmiddels is er bij het slachtoffer een schade aangericht die zijn weerga niet kent.
Daarnaast spelen thema’s als schuld en schaamte een grote rol rondom seksueel misbruik. Kinderen vertellen niet in de kring wat papa met ze gedaan heeft. Ze vertellen wel dat papa met het vliegtuig naar het werk is gegaan. Loyaliteit. Een kind gaat nooit zijn familie, vader, moeder, broer of opa verraden. De ervaring zit opgesloten in een cocon en daar staat met koeienletters op: ‘Schuld. Schaamte. Angst. Geheim.’ En zo kan iemand zijn leven leven in de schade en blijft het opgesloten.
Een aantal jaar geleden belde iemand uit een verzorgingshuis op. ‘We hebben hier een mevrouw van 87. Ze slaapt niet meer en ze gilt.’ Zij was op negenjarige leeftijd misbruikt en had het al die tijd geheim gehouden. Ook haar man is gestorven zonder dat hij ervan wist.
Bovendien hebben kinderen in de eerste jaren helemaal geen woorden voor wat er gebeurd is. Ze hebben nog nooit een volwassene naakt gezien. Laat staan een volwassene in opgewonden toestand. Ze hebben geen idee wat seks is. Nee, kinderen hebben echt geen idee.
Wat zouden kerken kunnen doen aan preventie?
‘Ouders zouden op zondagmiddag niet naar bed moeten gaan, maar tijd moeten besteden met de kinderen. Ga wat doen, doe huisgodsdienst. Of wat anders. Quality time. Zorg dat er toezicht is.
Laat kerkenraden daarnaast toegerust worden. Zodat ze weten hoe vreselijk seksueel misbruik is, welke schade het geeft en weten hoe ze signalen op kunnen pikken. En ze niet – vanuit onwetendheid – het voor zichzelf bagatelliseren en wegkijken. Ik heb verschillende slachtoffers gehad die me vertelden dat een oom wel iets gezien moet hebben, of dat de buurvrouw het moet hebben gehoord, maar dat ze er niets mee deden. Laten we allemaal alert zijn en bij signalen dit met het hulpverleners bespreken.
Ik heb me ook erg toegelegd op vertrouwenspersonen binnen de kerk. Dat was niet gebruikelijk in onze achterban. Maar het gebeurt nu toch in verschillende kerken.
Het is belangrijk om te weten dat je zorgvuldig moet handelen bij het vermoeden van grensoverschrijdend gedrag. Probeer eerst een vertrouwensband op te bouwen. Maak bijvoorbeeld een praatje. ‘Marietje, wat sta je zo alleen?’ Door trauma is er namelijk geen vertrouwen meer. In niemand, dus dat kost tijd. Zorg ook altijd dat je het met een medebroeder bespreekt en zeg dat je je zorgen maakt.
Iets anders. Er zijn christelijke liederen die heel lastig zijn voor mensen die te maken hebben gehad met grensoverschrijdend gedrag, denk bijvoorbeeld aan psalm 103 vers 7. ‘Geen vader sloeg met groter mededogen.’ is de eerste zin. Nu ben ik dyslectisch, dus ik las het woord ‘sloeg’ altijd als ‘fysiek slaan’. Maar ik ben erachter gekomen dat slachtoffers dat ook vaak zo horen. De tweede zin (op ’t teder kroost ooit zijn ontfermende ogen) komt nauwelijks binnen, want ze zitten confused in de bank. Of denk aan mensen die misbruikt zijn en in de kerk zitten wanneer uit het bijbelboek Hooglied wordt gelezen. ‘Schoon zijn uw borsten mijn vriendin.’ Je zult maar misbruikt zijn waarbij de dader deze tekst tijdens het misbruik gebruikte.
Kinderen die te maken krijgen met ernstig grensoverschrijdend gedrag worstelen ook wel met de tekst ‘Eer uw vader en uw moeder.’ Hoe moet je daar in die situatie mee omgaan?
‘Het heeft de God goed gedacht dat deze mensen jouw vader en moeder zijn. Op grond daarvan moet je hen eren. Eren betekent zoveel als ‘de plaats geven die hen toekomt.’ Dat is hun positie. Dat kan voor ieder kind anders zijn. De één bezoekt haar vader regelmatig, terwijl de ander één keer per jaar met het zweet op de rug een verjaardagskaart schrijft.
Maar dat staat los van hun gedrag. Als een vader zijn kind misbruikt, wordt dat afgekeurd door God en mensen. De zonde mag je niet eren. Het is een misstand. Regelmatig horen wij in de praktijk dat ambtsdragers snel aansturen op vergeving, terwijl er nog geen recht is gedaan. Vergeving mag nooit opgelegd worden, nooit. Dat bepaalt het slachtoffer. Er kan pas over vergeving worden gepraat als een slachtoffer daaraan toe is. Daar gaat eerst een lange weg van therapie aan vooraf. Wanneer er over vergeving gepraat wordt, zal er eerst berouw moeten zijn. De dader moet zijn slechte daden belijden en vertellen: ‘Dit is wat ik gedaan heb en daarmee heb ik je groot onrecht aangedaan. Wil je het me vergeven? En als je dat niet doet, dan begrijp ik dat.’
Als daders bij ons komen voor het dadergesprek, zeg ik: ‘Jouw zusje of broer, of weet ik veel wie, is een boek aan het schrijven. Een heel mooi boek over zijn leven, maar er zijn zes bladzijden leeg. Dat krijgt hij natuurlijk nooit verkocht. Dus vertel, wat is er gebeurd? Het helpt het slachtoffer als de dader eerlijk zijn slecht gedrag belijdt. Het komt namelijk vaak voor dat een slachtoffer een deel van het trauma kwijt is.’
Is er een specifiek signaal dat misbruikte kinderen afgeven? Kunnen mensen ergens op letten?
‘Dat vind ik een lastige vraag. Het kan van alles zijn. Heel aanhankelijk en bij de juf op schoot willen zitten. Of juist heel erg op zichzelf zijn. Of er is sprake van bedplassen of je hebt te maken met hele brutale kinderen. Heb vooral ook aandacht voor gesloten gemeenschappen. Ik zeg daarom ook bij de toerusting: kijk wie er wel en niet op de vereniging komen en wees extra alert bij gesloten gezinnen.’
Heb je zelf te maken gehad met seksueel misbruik en/of geweld en heb je hulp nodig? Dan kun je contact opnemen met Slachtofferhulp Nederland via 0900 – 01 01 of chat anoniem via de site. Liever met een christelijk meldpunt spreken? Kijk op deze site voor meer informatie: https://www.veiligekerk.nl/melden-bij-een-kerkelijk-meldpunt/
