Is atheïsme hot? Je zou het bijna denken als media-aandacht een graadmeter is. Er zijn uitzendingen over atheïstenkerken en diensten voor ongelovigen, publicaties in kranten en boeken met de titels als ‘Nieuw atheïsme’ en ‘De vrolijke atheïst’. In de afgelopen tien jaar was die aandacht vooral gericht op een atheïstische beweging met een sterke antireligieuze inslag. Voorop gingen de apostelen van het atheïsme Richard Dawkins (‘God als misvatting’) en Christopher Hitchens (‘God is niet groot’).
Die eindeloosheid is het probleem
Ingebakken
Titels van nu combineren de paradoxale fenomenen godsdienst en godontkenning moeiteloos, zoals ‘Religie zonder God’ en ‘Religie voor atheïsten’. Met goddeloze diensten lijkt de tijd rijp voor een gematigd atheïsme waarbij aanhangers geen been zien in samenzang en collectieve stiltemomenten.
Niet vreemd, vindt André Droogers. De emeritus hoogleraar culturele antropologie betoogt in zijn boek ‘God 3.0’ dat zingeven bij de mens ingebakken is. We onderscheiden ons van andere dieren door een oneindige stroom betekenissen toe te kennen aan onze omgeving. En in die eindeloosheid zit het probleem. Het lukt ons maar niet optimaal gebruik te maken van dat betekenisgevend vermogen.
Veranderingen
We krijgen geen grip op de ons overstijgende gehelen. De samenleving bijvoorbeeld lijkt maakbaar, maar is deels onbeheersbaar. Hetzelfde geldt voor de natuur. En waar houden tijd en ruimte op? Om over het zelf maar te zwijgen. Het zijn vragen die ook atheïsten bezighouden.
We moeten meer durven spelen, vindt Droogers, als het om religie gaat. Zingeven is voortdurend spelen met betekenissen. Veranderingen in en buiten onszelf doen continu een beroep op ons zingevend vermogen en tornen aan onze perceptie. Zo ook aan ons eventuele godsbeeld.
Als exclusivisme ontstaat, heten afwijkingen ketterij
Serieus spel
Voor gelovigen die moeite hebben met dit ‘spelen’, omdat religie hun ernst is, heeft Droogers een antwoord: Je moet het wel serieus spelen, anders ben je een spelbreker. Wie denkt dat het om de knikkers gaat, kan waarschijnlijk slecht tegen zijn verlies. Het doel ligt in het spel besloten. Wanneer één godsbeeld voor waar wordt aangezien en de overhand krijgt, is het gedaan met het zingevingsspel. Exclusivisme ontstaat, en afwijkingen heten ketterij.
De spelvorm van ‘God 3.0’ sluit aan bij ‘Flirten met God’, het werk van religiewetenschapper Koert van der Velde uit 2011. Maar waar Van der Velde geloof onnodig acht om religieus te spelen, laat Droogers dat in het midden. Wel koppelt hij transcendentie los van het goddelijke.
Transcendentie is voor hem ‘slechts’ de ervaring van ons overstijgende entiteiten als ruimte en tijd. Zaken die we niet ten volle kunnen vatten. En zo maakt hij ‘God 3.0’ ook voor atheïsten verteerbaar.
Ambitieuze oplossing
Het vierkante, blauw-witte boekje met de afmetingen van een exemplaar uit de Nijntje-serie, is net zo speels en educatief van opzet. Speels mag, als je pleit voor meer luchtigheid over een beladen onderwerp. Maar voor ingewijden zijn vorm en toon wellicht een afhaker.
Droogers borduurt voort op zijn werk ‘Zingeving als spel’ uit 2010. In vraag en antwoordvorm werkt hij zijn weg door de antropologie naar een oplossing voor onmin tussen religies, en terloops ook voor wereldproblemen als oorlog en milieucrisis. De ambitieuze uitkomst heet God 3.0: een godin, jawel, niet geclaimd door één religie, maar een overkoepelende transcendentie waarin iedereen zich kan herkennen. Met behoud van eigen godsbeeld, waaruit je dan wel de ‘zachte krachten’ moet selecteren.
Hoewel geen stilistisch hoogstandje, is ‘God 3.0’ een toegankelijk boek en een verfrissend geluid in het religiedebat. Waar dat blijft hangen in een welles-nietes over de aannemelijkheid van Gods bestaan, nodigt dit boek uit de levensbeschouwelijke markt te verkennen. En daar is genoeg te grasduinen voor de ontspannen atheïst.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
André Droogers: God 3.0. Hoe ziet God er uit in de 21ste eeuw? Voorbij godsdienst en atheïsme. Parthenon, Almere.
